मनुष्य जीवनाचा यज्ञ | Yajnya of Human Life

देवांचा मानसिक यज्ञ सांगण्यामागे श्रुतीला केवळ बाह्य यज्ञ किंवा कर्मकांड अपेक्षित नसून साधकाला यामधून काहीतरी श्रेष्ठ सांगावयाचे आहे. आपले संपूर्ण जीवनच यज्ञ आहे. यज्ञ म्हणजे केवळ कर्मकांड नसून यज्ञ म्हणजे अर्पण करणे आहे.

यज्ञामध्ये सतत तूप घालावे लागते. या व्यष्टि यज्ञात तूप म्हणजे स्निग्धता, स्नेहभाव, ममत्व. हा ममत्वभाव यज्ञात अर्पण केला तरच ज्ञानाग्नि प्रज्वलित होतो. आज साधकाच्या अंतःकरणामध्ये विषय, व्यक्तींविषयी ममत्व असल्यामुळे हा माझा, हा परका ही कूपमंडुक वृत्ति निर्माण होते. फक्त माझे घर, माझी मुले, इतकीच सीमित दृष्टि बनते. मात्र, ज्ञानाग्नि प्रज्वलित करावयाचा असेल तर ममत्वरूपी तूपाचे सतत समर्पण केले पाहिजे.

ग्रीष्म ऋतु म्हणजे कडक उन्हाळ्यात झाडांच्या फांद्या वाळतात व त्याच नंतर समिधा म्हणून वापरतात. या समिधा म्हणजेच अंतःकरणातील वासना होत. प्रथम या समिधा ओल्या, स्निग्ध असतात. त्यांना शुष्क करण्यासाठी उन्हाळा आवश्यक आहे. साधकाच्या जीवनात प्रखर वैराग्याशिवाय साधना शक्य नाही आणि वैराग्याशिवाय ज्ञाननिष्ठा प्राप्त होत नाही.

शरद ऋतु हा हविस् द्रव्य आहे. हविस् द्रव्य म्हणजेच जीवनातील शब्दस्पर्शरूपरसगंधादि भोग्य विषय आहेत. त्या सर्वांचे अर्पण करावे. त्यासाठीच शास्त्रात अनेक प्रकारची दाने सांगितलेली आहेत. अन्नदान, वस्त्रदान, भूदान, गोदान या सर्व दानांमधून अर्पण वृत्ति आत्मसात करण्यास सांगितलेली आहे.

थोडक्यात, स्वतःमध्ये असणारे ममत्व, स्नेह, ऐहिक, पारलौकिक कामनेचा त्याग करावा. या यज्ञाचे हविस् द्रव्य म्हणजे प्रत्येक जिवामध्ये असणारा अहंकार आहे. अहंकाराला अर्पण करणे हीच या यज्ञाची पूर्णाहुति आहे.

- "पुरुषसूक्त" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  जानेवारी २००६   
- Reference: "Purushsuktam" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, January 2006

- हरी ॐ –

विश्वनिर्मितीचा मानसिक यज्ञ | Mental Yajnya of Creation

यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत |  वसन्तो अस्याऽऽसीदाज्यं ग्रीष्म इध्मः शरध्दविः  || ६ ||

सृष्टि निर्माण करण्यासाठी काही प्रक्रिया आवश्यक आहे.  निर्मितीसाठी प्रथम Raw Material हवे.  साधी टाचणी जरी निर्माण करायची असेल तर त्यामागे विचार हवा, Technical Knowhow पाहिजे.  जसे, इमारत बाहेर निर्माण होण्यापूर्वी ती प्रथम Engineer च्या बुद्धीत कल्पनारूपाने तयार होते.  त्याचप्रमाणे, पुरुषाने (परब्रह्म) विश्वाची निर्मिती अतिशय विचारपूर्वक, योजनाबद्ध पद्धतीने केलेली आहे.  त्यामुळेच लाखो वर्षे सूर्य, चंद्र, तारे, ऋतु अव्याहतपणे कार्य करीत आहेत.  मग त्या पुरुषाने ही निर्मिती करण्यासाठी सामग्री कोठून आणली ?  विश्वनिर्मितीपूर्वी बाह्य सामग्रीच उपलब्ध नसल्यामुळे या देवांनी मानसिक, संकल्परूप यज्ञ केला.

या मानसिक यज्ञामध्ये वसंत ऋतु हा तूप होता.  ज्याप्रमाणे यज्ञामध्ये तूप टाकल्यावर अग्नीचा भडका होतो.  त्याचप्रमाणे, हे विश्वच जणु काही यज्ञकुंड आहे.  वसंत ऋतूच्या आगमनाने संपूर्ण सृष्टि फुलते, बहरते.  झाडांना नवीन पालवी फुटते.  म्हणून वसंत ऋतूला तूप असे म्हटले आहे.

ग्रीष्म ऋतु हा जणू काही या यज्ञाचा प्रज्वलित झालेला अग्नि आहे.  ग्रीष्म ऋतूमध्ये सर्व झाडे, फांद्या शुष्क होतात.  त्यांच्या समिधा बनतात. यज्ञामध्ये हवन करण्यासाठी सामिधांची आवश्यकता आहे.  समिधा या शुष्क असतात.  ग्रीष्म ऋतूमध्येच पृथ्वी शुष्क होते.  म्हणून या यज्ञामध्ये ग्रीष्म ऋतु हाच अग्नि आहे.

शरद ऋतूमध्ये पृथ्वीवर धनधान्याची समृद्धि असते.  घर धनधान्याने भरून जाते.  यज्ञामध्ये व्रीहि, यवादि धान्य हेच हविस् द्रव्य असल्यामुळे शरद ऋतु हेच या यज्ञामधील पुरोडाश, धनधान्यादि हविस् द्रव्य आहे.  म्हणून शरद ऋतु धनधान्य देऊन या यज्ञाला साहाय्य करतो.

देवांचा मानसिक यज्ञ सांगण्यामागे श्रुतीला केवळ बाह्य यज्ञ किंवा कर्मकांड अपेक्षित नसून साधकाला यामधून काहीतरी श्रेष्ठ सांगावयाचे आहे… क्रमशः

- "पुरुषसूक्त" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  जानेवारी २००६   
- Reference: "Purushsuktam" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, January 2006

- हरी ॐ –

तुज आहे तुजपाशी | You Have It Within You

पुराणामध्ये एक सुंदर गोष्ट आहे.  ब्रह्माजीने सर्व सृष्टि निर्माण केली. सर्वात शेवटी त्याला प्रश्न पडला की, त्याचे स्वतःचे आत्मलिंग कोठे ठेवावे ?  देवांनी ब्रह्माजीला ते स्वर्गात ठेवण्यासाठी सुचविले, पण राक्षस म्हणाले की, मनुष्य तुमचे स्वरूप शोधण्यासाठी स्वर्गात येईल म्हणून तुम्ही ते स्वरूप नरकात ठेवा.  तेथे कोणीही येणार नाही.  पण त्यावर देव म्हणाले की, मनुष्य इतका चतुर आहे की, ते स्वरूप प्राप्त करण्यासाठी तो नरकात जायलाही कमी करणार नाही.

शेवटी विचार करता-करता ब्रह्माजीलाच आत्मलिंग ठेवण्यासाठी एक अलौकिक स्थान सुचले आणि ते म्हणजे मनुष्याचे स्वतःचेच अंतःकरण !  स्वतःच्या अंतःकरणामध्ये मनुष्य कधीही आत शोध घेणार नाही, कारण हा बुद्धिमान आहे, परंतु बहिर्मुख असल्यामुळे मनुष्य चौदा भुवने हिंडेल, स्वर्ग, पाताळ, सर्व विश्व, सर्व विषय, त्यांचे भोग यामध्ये ते स्वरूप शोधेल पण स्वतःच्याच आतच असणारे, अत्यंत समीप असणारे ते स्वरूप तो शोधणार नाही.  मनुष्य जिथे शोधतो तिथे ते नाही.

त्यासाठीच श्री संत तुकाराम महाराज म्हणतात – तुज आहे तुजपाशी परी जागा चुकलाशी |

किंवा संत कबीर म्हणतात –

लहर ढ़ूंढे लहर को कपडा ढ़ूंढे सूत |

जीव ढ़ूंढे ब्रह्म को तीनों ऊत के ऊत ||

लाटेने केलेला पाण्याचा शोध, कपड्याने केलेला सूताचा शोध जसा निरर्थक आहे तसाच जीवाने केलेला ब्रह्माचा शोध निरर्थक आहे, कारण ती प्राप्ति ही – प्राप्तस्य प्राप्तिः | आहे.  ते स्वरूप कोठून बाहेरून प्राप्त करायचे नसून आपल्या आतच त्याचा शोध घ्यावयाचा आहे.

- "पुरुषसूक्त" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  जानेवारी २००६   
- Reference: "Purushsuktam" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, January 2006

- हरी ॐ –

पुरुषसूक्ताचे महात्म्य | Significance of Purushsuktam

वेदांच्यामध्ये अनेक देवतांची स्तुति आहे.  त्यामुळे त्या त्या देवतांची सूक्ते आहेत.  त्यामध्ये पुरुष म्हणजेच साक्षात ब्रह्मस्वरूपाची स्तुति असणारे अत्यंत प्रसिद्ध पुरुषसूक्त सोळा ऋचांचे आहे.  सूक्त याचा अर्थ स्तवन, स्तुति ! सूक्तं – शोभनं उक्तम् | या सोळा ऋचांमधून श्रुति पुरुषाची म्हणजेच ब्रह्माची स्तुति करते.  ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद या चारही वेदांच्यामध्ये पुरुषसूक्त अंतर्भूत होते.

सर्व वेदात याला महत्व आहे, कारण यात श्रुति केवळ निर्गुण स्वरूप न सांगता सगुण व निर्गुण दोन्हीही स्वरूप प्रतिपादित करते.  तसेच सर्व वेदांचा सिद्धांत ‘तत् त्वम् असि |’  देखील प्रतिपादित करते.

पुरुषसूक्तामध्ये प्रत्येक मनुष्याला वैयक्तिक जीवनाच्या विकासासाठी उत्कृष्ट मार्गदर्शन केलेले आहे.  त्याचबरोबर एक मनुष्य म्हणून ज्यावेळी आपण या विश्वात, समाजात, निसर्गात जीवन जगतो त्यावेळी प्रत्येकाचा अधिकार, कर्तव्ये, माणसा-माणसांच्यामधील परस्परसंबंध, मनुष्याची खऱ्या अर्थाने उत्क्रांती व त्यासाठी असणारी साधना यामध्ये सांगितलेली आहे.

मनुष्य, निसर्ग यात काही संबंध, सूत्र आहे. ज्ञात, अज्ञात घटकांमुळेच माणूस जीवन जगतो.  तेव्हा त्याचे कर्तव्य काय आहे ?  स्वतःला दिलेल्या बुद्धीच्या साहाय्याने त्याने प्रगति कशी करावी व परमोच्च अवस्थेला कसे जावे ?  याचे मार्गदर्शन तसेच, व्यक्तिमत्त्व विकासाबरोबरच समाजविकासाचेही येथे मार्गदर्शन केलेले आहे.

- "पुरुषसूक्त" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  जानेवारी २००६   
- Reference: "Purushsuktam" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, January 2006

- हरी ॐ –

शरणागती | Submission

‘शरणागति’ यामध्ये शरण व आगति हे दोन शब्द आहेत.  ‘शरणागति’ म्हणजेच शरण येणे होय.  आगति यामध्येही गति म्हणजेच गमन म्हणजेच जाणणे असा शब्द आहे.  जाणणे हा बुद्धीचा धर्म आहे.  म्हणून शरण येणे, हा सुद्धा शरीराचा धर्म नसून बुद्धीचा धर्म आहे, हे सिद्ध होते.

‘शरणागति’ हे बुद्धीचे लक्षण आहे. केवळ मनाने उचंबळून येणारी भावना म्हणेज शरण जाणे नव्हे.  आपल्या जीवनामध्ये अनेकदा आपल्या भावना उचंबळून आल्या की, आपण उतावीळ होऊन कुठेतरी डोके टेकवितो किंवा अनेक लोक एखाद्या ठिकाणी डोके टेकवितात, म्हणून मीही टेकवितो.  क्षणभर बरे वाटते. परंतु नंतर ती श्रद्धा राहत नाही.  याला ‘शरणागति’ म्हणत नाहीत.  किंवा डोळ्यामधून पाणी येणे, सारखेच रडणे ही सुद्धा शरणागति नाही, कारण ‘शरणागति’ हे बहिरंगाचे, शरीराचे लक्षण नाही.  तर – गत्यर्थः बुद्ध्यर्थः इति |

शरण जाणे हा बुद्धीचा भाव आहे. माझी बुद्धि शरण गेली पाहिजे.  मग बुद्धि केव्हा शरण जाईल ?  जेव्हा मनुष्याच्या बुद्धीला स्वतःच्या मर्यादा समजतात, आपल्यावर तसेच या संपूर्ण विश्वावर नियमन करणारी एक अज्ञात शक्ति आहे, याची बुद्धीला तीव्रतेने जाणीव होते, तेव्हाच बुद्धि शरण येते.  मनुष्यामधील मी करतो हा कर्तृत्वभाव कमी होतो.  जीवनामध्ये काही प्रसंग असे येतात की, मनुष्य आपोआपच परमेश्वराच्या शक्तीपुढे नतमस्तक होतो.  शरणागतीची व्याख्या केली जाते –

त्वमेव उपायभूतो मे भवेति प्रार्थनामतिः |  शरणागतिरित्युक्ता सा देवेऽस्मिन् प्रयुज्यताम् ||

परमेश्वरा ! तूच माझ्यासाठी उपाय व्हावेस, तूच साधन व्हावेस ही प्रार्थनाबुद्धि म्हणजेच ‘शरणागति’ होय.  म्हणजेच ज्यावेळी मनुष्याचे सर्व बाह्य उपाय संपतात, बाह्य साधने संपतात, त्यावेळी त्याला ईश्वर हाच एकमेव आशेचा किरण दिसतो.  ईश्वर हेच जीवन, ईश्वर हेच साध्य, ईश्वर हीच साधना, ईश्वर हीच निष्ठा, श्रद्धा, सेवा असा भाव निर्माण होतो, तेव्हाच त्याला ‘शरणागति’ असे म्हणतात.

- "शरणागती" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, महाशिवरात्री  २०१३
- Reference: "Sharanagati" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, 2013

- हरी ॐ –

संसार | Material World

आपण व्यवहारात अनेक वेळेला संसार हा शब्द वापरतो.  अनेक लोक म्हणतात की, आम्हाला अध्यात्म करण्याची खूप इच्छा आहे हो !  पण काय करणार ?  आमच्या मागे संसार लागलाय !  मुलं, बाळं, पती, पत्नी, सगे-सोयरे, घर-दार यासारख्या सर्व गोष्टींना मिळून संसार अशी संज्ञा दिली जाते.  परंतु शास्त्राप्रमाणे याला ‘संसार’ म्हणत नाहीत.

आचार्य आपल्या भाष्यांच्यामधून ‘संसार’ या शब्दाची व्याख्या करतात – कर्तृत्वभोक्तृत्वलक्षणः संसारः |  ज्यामध्ये मी केले किंवा मी कर्ता व मी सुखदुःखांचा भोक्ता असा कर्तृत्व – भोक्तृत्व भाव असतो त्यास ‘संसार’ असे म्हणतात.  किंवा दुसरी व्याख्या आहे – अहंताममतालक्षणः संसारः |  ज्यामध्ये अहंकार व ममकार या दोन वृत्ति असतात, त्यास ‘संसार’ असे म्हणतात.

मी व माझे या दोनच वृत्ति मनुष्याच्या संसारबंधनाला कारण आहेत.  मी ही अभिमानाची व माझे ही ममत्वाची वृत्ति आहे.  उदा. सोन्याचा दागिना जोपर्यंत सोनाराच्या दुकानात असतो तोपर्यंत आपल्याला त्रास नसतो.  परंतु ज्याक्षणी आपण पैसे देऊन दागिना विकत घेतो, तेव्हा त्यामध्ये हा माझा दागिना, अशी ममत्वाची भावना निर्माण होते.  यालाच संसार असे म्हणतात.  माझे घर, माझी मुलं, माझी पत्नी, माझे शरीर, माझे मन याप्रमाणे सर्व ठिकाणी ममत्वाची वृत्ति निर्माण करून त्यामध्ये आपण आसक्त होतो.  यालाच ‘संसार’ असे म्हणतात.

म्हणून संसार हा वस्तुतः बाहेर नसून मनुष्याच्या मनामध्ये संसार आहे.  जोपर्यंत मन आहे, तोपर्यंतच संसार आहे, कारण मनच लयावस्थेला गेले तर तेथे संसाराचा अभाव होतो.  आचार्य म्हणतात – चित्तमेव हि संसारः |  मन म्हणजेच संसार आहे. आचार्य संसाराचे वर्णन करतात – अनेकानर्थसंकुलः |  अनेक अनर्थांचे संकुल असणारा ‘संसार’ आहे.  संकुल म्हणजे समूह होय.  त्याप्रमाणेच, जेथे सर्व बाजूंनी अनर्थच अनर्थ घडत असतात, त्यास ‘संसार’ असे नाव आहे.

- "शरणागती" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, महाशिवरात्री  २०१३
- Reference: "Sharanagati" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, 2013

- हरी ॐ –

अविनय | Ego

षट्पदी स्तोत्रामध्ये आचार्य सुंदर प्रार्थना करतात – अविनयं अपनय विष्णो |  भगवंता !  माझ्यामधील अविनय दूर कर.

मानवी मनामधील सर्व संघर्ष अभिमानाच्या वृत्तीमुळे निर्माण होतो.  अभिमानाने मी स्वतःच माझ्या स्वतःभोवती अनेक कल्पनांचे जंजाळ निर्माण केले आहे.  त्या कल्पनांच्यामध्येच मी जीवन जगतो.  माझे शरीर बाह्य विश्वात आहे.  परंतु ‘मी’ मात्र माझ्या मनोकल्पित विश्वामध्ये जगतो.  मी माझं स्वतःचं स्वतंत्र मनोविश्व निर्माण करतो.  त्यामध्ये स्वतःविषयी तर अनंत कल्पना आहेतच.  परंतु मी जगत असताना अन्य व्यक्तींच्याबद्दल सुद्धा कल्पना करतो.  विश्वाबद्दल विषयांच्याबद्दल कल्पना करतो.

इतकेच नव्हे तर, दुसऱ्या व्यक्तीने कसे वागावे ?  हे मी ठरवितो.  मी असं बोलल्यावर समोरच्या व्यक्तीनं मला कसं प्रत्युत्तर द्यावं, माझ्याकडं त्यानं कसं पाहावं ?  कसं बोलावं ?  कसं हसावं ?  कशी प्रतिक्रिया द्यावी ?  हे मी ठरवितो आणि त्याप्रमाणं घडलं नाही तर आपण दुःखी होतो.  म्हणुनच व्यवहारामध्ये क्षणाक्षणाला आपला अपेक्षाभंग होत असतो.  आपल्या अपेक्षेप्रमाणे विश्वामधील एकही व्यक्ति वागत नाही.  मग मात्र आपले जीवन असह्य होते.

याप्रमाणे जितका अविनय अधिक तितक्या कल्पना वर्धन पावतात.  जितक्या कल्पना अधिक तितक्या अपेक्षा अधिक व जितक्या अपेक्षा अधिक तितका अपेक्षाभंग अधिक होतो.  याचा अर्थच मनुष्याच्या सर्व दुःखांचे, असह्य वेदनांचे, त्यास अनुभवायला येणाऱ्या संसाराचे मूळ कारण अहंकार हेच आहे.  म्हणुनच आचार्य प्रामुख्याने प्रार्थना अहंकाराच्या नाशासाठी करीत आहेत.

- "शरणागती" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, महाशिवरात्री  २०१३
- Reference: "Sharanagati" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, 2013

- हरी ॐ –