विवेकरूपी नेत्र | Eye Of Logical Discrimination

 

ज्याला विवेकरूपी नेत्र नाही, तो जन्मतःच अंध आहे असे समजावे.  असा हा जन्मांध मनुष्य अत्यंत शोचनीय असून दुर्बुद्धीने युक्त असतो.  असा दुष्ट, अविचारी मनुष्य धर्माचा सन्मार्ग सोडून अधर्मामध्ये प्रवृत्त होतो.  अविचारी मनुष्याची झालेली दुर्गति पाहून सर्व लोक त्याची कीव करतात.  याउलट ज्याच्याजवळ विवेकरूपी दिव्य चक्षु आहेत, म्हणजे ज्याला विचाराची सुंदर दृष्टि असून जीवनाला वैचारिक बैठक आहे, तोच विश्वामध्ये विजयी होतो.  कारण त्याच्या व्यावहारिक किंवा आध्यात्मिक कोणत्याही निर्णयामध्ये दोष येत नाही.  त्याचा प्रत्येक निर्णय शास्त्रप्रणित विचारामधून झाल्यामुळे तो निर्णय धर्माला, न्यायला, नीतीला अनुसरून असतो.  त्या सद्विचारी पुरुषाला जीवनामध्ये सर्व ठिकाणी उत्तुंग यशाची प्राप्ति होते.

 

म्हणून हे रामा !  मनुष्याने एक क्षणभर सुद्धा विचाराचा त्याग करू नये.  विचार हाच मनुष्याचा खरा मित्र-गुरु-मार्गदर्शक आहे.  कारण विचार मनुष्याला परमात्मस्वरूपाचे ज्ञान करून देतो.  विचार साधकाला केवळ शाब्दिक ज्ञानच नव्हे तर त्याला महान निरतिशय आनंद प्राप्त करून देतो.  म्हणून विचारी मनुष्य म्हणजे गंभीर, उदास बसलेला मनुष्य नव्हे, तर जो विचारी आहे तोच सर्वात आनंदी व सर्वदा प्रसन्न मनुष्य असतो.  प्रसन्न चित्तामध्येच विचार उदयाला येतो. दुःखी, उदास, निराश मनामध्ये किंवा कामनायुक्त मनामध्ये विचाराची निर्मिती होत नाही.  मनुष्याच्या जीवनाला विचारांचे अधिष्ठान असेल तर त्याला क्रमाक्रमाने आत्मज्ञान आणि निरतिशय आनंद प्राप्त होतो.  म्हणून साधकाने विचाराचा त्याग करू नये.  साधकाने विचार केल्याशिवाय एक पाऊलही टाकू नये.

 

येथे वसिष्ठांनी आम्रफळाचा दृष्टांत दिला आहे.  ज्याप्रमाणे झाडावर परिपक्व झालेला आंबा जसा अत्यंत गोड लागतो, त्यामुळे आंब्याचे फळ सर्वांनाच खूप आवडते.  त्याचप्रमाणे ज्याच्या अंतःकरणात परिपक्व व सुंदर विचार आहेत, तो विचारी मनुष्य साधु-माहात्म्यांना सुद्धा खूप आवडतो.  महात्मे, संत पुरुष अशा विचारी साधकाला भरभरून आशीर्वाद देतात.  आंब्याचे फळ पिकले नसेल किंवा खराब झाले असेल तर ते चांगले लागत नाही.  मात्र परिपक्व झाल्यावर अत्यंत मधुर लागते.  तसेच मनुष्यामध्ये विचारांची परिपक्वता विचारांचे अधिष्ठान लाभलेला मनुष्य सर्व महात्म्यांच्या स्तुतीला पात्र होतो.  संत महात्मे सर्वांच्यावर प्रेम करतातच, परंतु त्यांना विचारी मनुष्य अधिक आवडतो.  विचारी मनुष्याच्या पाठीशी साधुसंतांचे संकल्प व आशीर्वाद असतात.

 

- "योगवासिष्ठ" (द्वितीय मुमुक्षुव्यवहार प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१९   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2019

- हरी ॐ–

वेदांतशास्त्र हे प्रमाण कसे ? | How Vedanta Shaastra is The Proof ?

 

वेदान्तशास्त्र हेच आत्मज्ञानाचे प्रमाण आहे.  यावर शंका येईल की, वेदान्तशास्त्र म्हणजे शब्द आहे.  व्यवहारामध्येही शब्दांच्या साहाय्याने आपण विषयांचे ज्ञान घेतो.  शब्द हे वाचक व विषय हे वाच्य आहेत.  जसे ‘घट’ हा शब्द उच्चारताक्षणी अंतःकरणामध्ये घटवृत्ति निर्माण होऊन ज्ञात्याला घटाचे ज्ञान होते.  याप्रमाणे प्रत्येक वाचक शब्द आपापल्या वाच्य विषयाला प्रकाशमान करतो.  याचप्रमाणे वेदान्तशास्त्र आत्मस्वरूपाचे ज्ञान द्यायला लागले तर आत्मा हा घटादिवत् विषय होईल.  शब्दांच्यामधून दृश्य, वाच्य, ज्ञेय विषयांचे नाम-रूप-जाति-क्रिया-गुण-धर्म-विकार यांचे वर्णन केले जाते.  परंतु आत्मस्वरूपाचे ज्ञान याप्रकारे शब्दामधून देणे शक्य नाही, कारण आत्मा हा – निर्विशेषस्वरूपत्वात् |

 

म्हणून आचार्य येथे स्पष्ट करतात की, वेदान्तशास्त्र हे जरी आत्मज्ञानाचे अंतिम प्रमाण असेल तरी ते आत्मसिद्धीसाठी नाही.  तर आत्मस्वरूपावर जो जो अध्यारोप झालेला आहे, त्याचा निरास करणे हेच शास्त्राचे प्रयोजन आहे.  सर्व श्रुति आत्मा काय आहे हे सांगत नसून, आत्मा काय नाही ?  हेच – नेति नेतीति वाक्यतः |  सांगतात.  श्रुति सर्व दृश्याचा, नामरूपांचा निरास करतात.  यालाच साक्षात्कार म्हणतात – अध्यारोपापवादन्यायेन गुरुः शिष्यं उपदिशति |  हीच शास्त्राची पद्धती आहे.

 

म्हणून साधकाला आत्मज्ञान प्राप्त करावयाचे असेल तर शास्त्राची, श्रुतींची दृष्टि समजली पाहिजे.  श्रुतींचे रहस्य समजावून घेण्यासाठी केवळ स्वबुद्धि हे प्रमाण नाही.  अन्य सर्व व्यावहारिक ज्ञान बुद्धीच्या साहाय्याने घेता येते.  परंतु आत्मज्ञान घ्यावयाचे असेल तर साधकाला गुरूंची नितांत आवश्यकता आहे.  गुरु शिष्याला शास्त्राची दृष्टि देतात.  “अन्वयव्यतिरेक” किंवा “अध्यारोपअपवाद” न्यायाने गुरु शिष्याला श्रुतींचे रहस्य उलगडून दाखवितात.  शिष्याला जे ज्ञात आहे, जे माहीत आहे, जे दृश्य आहे, त्याचे ज्ञान देतात व नंतर त्याच दृश्याचा पूर्णतः निरास करतात.  सर्व अध्यास निरास झाल्यावर राहते ते अद्वय, निष्कल, मायारहित, शुद्ध चैतन्यस्वरूप !

 

 

- "प्रश्नोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  एप्रिल २०१२ 
- Reference: "Prashanopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand  Saraswati, 1^st Edition, April 2012

- हरी ॐ –

मोक्ष म्हणजे दृश्याचा निरास | Liberation - Dismissal Of Visual World

 

जोपर्यंत दृश्य विश्वाचा निरास होत नाही, तोपर्यंत त्या दृश्यापासून निर्माण होणारे दुःखही नाहीसे होत नाही.  तोपर्यंत द्रष्ट्याचे किंवा ज्ञात्याचे केवळ अद्वयस्वरूप सिद्ध होत नाही.  परंतु दृश्याचा निरास झाला की, ज्ञात्याचे ज्ञातृत्व सुद्धा निरास होते.  त्यालाच ज्ञाते लोक 'मोक्ष' असे म्हणतात.

 

श्रीवसिष्ठ मुनि या श्लोकामध्ये अत्यंत थोडक्यात या सर्गाचे सार सांगतात.  जोपर्यत आपल्या डोळ्यांना दृश्य दिसते, तोपर्यंत त्यापासून दुःखाची निर्मिती होतेच होते !  जोपर्यंत द्रष्टा स्वतःपासून भिन्न स्वरूपाने दृश्याला पाहत राहतो, तोपर्यंत त्याच्यावर दृश्य जगाचा परिणाम होतो.  परंतु हाच साधक ज्यावेळी पुन्हा-पुन्हा ज्ञानाचे श्रवण करू लागतो, त्यावेळी ढग विखरून जावेत, त्याप्रमाणे दृश्य निरास पावू लागते.  दृश्य निरास पावणे म्हणजे दृश्याला दिलेली सत्यत्वबुद्धि निरास पावणे होय.  शास्त्रश्रवणाच्या सामर्थ्याने ही सत्यत्वबुद्धि कमी-कमी होऊन शेवटी निरास पावते.  दृश्याला दिलेले महत्त्व कमी होते.  त्यावेळी द्रष्ट्याने पाहण्याचा प्रयत्न केला तरी त्याला दृश्य दिसेनासे होते.  द्रष्ट्याचे द्रष्टेपणही संपते.

 

सर्व लाटा पाणीस्वरूप आहेत, असे समजल्यानंतर आपण लाटा पाहतो म्हणजे खरे तर पाण्यालाच पाहतो.  त्याप्रमाणे हे संपूर्ण दृश्य विश्व चैतन्यस्वरूप आहे, हे एकदा बुद्धीला समजले, हा बोध अंतःकरणामध्ये दृढ झाला की, मग आपल्या चर्मचक्षूंना दृश्य नामरूपे दिसली तरीही एका परब्रह्मतत्त्वाशिवाय अन्य कोणताही बोध होत नाही.  'मी' द्रष्टा ब्रह्मस्वरूप आणि हे दृश्य विश्वही ब्रह्मस्वरूप झाले तर मग कोण कोणाला पाहणार ?

 

या अद्वैत दृष्टीमध्ये दृश्याचे दृश्यत्व आणि द्रष्ट्याचे द्रष्टेपण निघून जाते.  त्या दोघांनाही प्रकाशमान करणारे, त्या दोघांचेही अधिष्ठान असणारे परब्रह्मस्वरूप केवळ शिल्लक राहते.  त्यालाच ज्ञाते लोक 'मोक्षावस्था' असे म्हणतात.  त्या स्थितीमध्ये कर्म, वासना, कर्तृत्व, भोक्तृत्व, सुखदुःखादि अनुभव या सर्व संसाराचा अत्यंत अभाव होतो.  अशी ती केवलस्थिति म्हणजेच परमोच्च मोक्षावस्था आहे.

 

 

- "योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti 2022

- हरी ॐ–

कपिन्याय आणि मार्जारन्याय | Monkey And Cat Method

 

भगवान ज्ञानी आणि अनन्य भक्त यांच्यामधील भेद सांगतात.  शास्त्रामध्ये दोन प्रकारचे न्याय सांगितले जातात.  १) कपिन्याय, २) मार्जारन्याय.  व्यवहारामध्ये कपि म्हणजे माकड आणि मांजराचे निरीक्षण केले तर आपल्याला दोन भिन्न प्रवृत्ति दिसतात.  माकड इकडून तिकडे उड्या मारीत असताना आपल्या पिलाला धरत नाही तर पिल्लुच माकडाला धरते.  माकड त्याला सांगते की, तूच मला घट्ट पकड.  मी तुला पकडणार नाही.  मी इकडून तिकडे उड्या मारेन.  तुला इकडून तिकडे नेईन.  परंतु तुझा हात सुटून तू पडलास तर माझा नाईलाज आहे.  मी काहीही करू शकत नाही.  तू तुझ्या कर्तृत्वाने माझ्याबरोबर ये.  त्याचप्रमाणे निर्गुण उपासक, जिज्ञासु साधक सर्व कर्तृत्व स्वतःकडे घेतो.  मी स्वतः “श्रवण-मननादि” साधना करेन.  क्रमाक्रमाने परमेश्वरस्वरूप प्राप्त करेन, अशी त्याची वृत्ति असते.  मग परमेश्वर सुद्धा त्याच्यामध्ये ढवळाढवळ करीत नाही.

 

परंतु, याउलट मार्जारन्यायामध्ये मात्र मांजराचे पिल्लू अत्यंत केविलवाणे, असाहाय्य, अगतिक असते.  मला काहीही करता येत नाही.  माझ्यामध्ये कोणतेही सामर्थ्य नाही, असे म्हणून आपली सर्व जबाबदारी ते मांजरावर टाकते आणि ते स्वतः शांत राहाते.  त्यामुळे मांजर स्वतःच आपल्या पिल्लाची रात्रंदिवस काळजी घेते.  त्याचे सर्व प्रकारे रक्षण करते.  जरा कोठे धोका दिसला की, पिल्लाला आपल्या तोंडामध्ये अलगद धरून दुसऱ्या सुरक्षित ठिकाणी नेते.  मांजरीचे दात पिल्लाला लागत नाहीत.  अशा प्रकारे ते पिल्लू पूर्णतः मांजरीच्या अधीन, आश्रित असते.

 

याचप्रमाणे, परमेश्वराचा भक्तही म्हणतो, हे भगवन् !  तू सर्वज्ञ, सर्वशक्तिमान, सर्वव्यापी आहेस.  तूच सर्वांचा उत्पत्तिस्थितिलयकर्ता, रक्षणकर्ता असून विश्वंभर आहेस.  तूच सर्वांना सत्ता, स्फूर्ति, शक्ति देऊन सर्वांचे पोषण, वर्धन, रक्षणही करतोस.  तुझ्या केवळ अस्तित्वामुळेच सर्व जीवांना, या चराचर सृष्टीला चेतना प्राप्त होते.  तुझ्या शक्तीच्या एका अंशाने मी जगतो.  म्हणूनच मी माझा सर्व भार तुझ्या चरणी वाहिला आहे.  असे असेल तर मग उगीचच मी माझ्या उद्धाराची काळजी कशाला करू ?  मला फक्त तुझ्यावर प्रेम करता येते.  मी तुला पूर्ण भावाने शरण आलो आहे.  तेव्हा माझी सर्व काळजी तुला घेतली पाहिजे.  नव्हे, नव्हे तुझे ते कर्तव्यच आहे.  तुझे ब्रीद आहे –

अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते |

तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ||                               (गीता अ. ९-२२)

माझ्या अनन्य भक्तांचा योगक्षेम मी – परमेश्वर चालवितो.

 

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ–

विचाराचा आश्रय | Refuge Of Thinking

 

राघवा !  ज्याप्रमाणे एखाद्या राज्यामध्ये संकट निर्माण झाले तर तो राजा आपल्या विश्वासु मंत्र्यांना बोलावतो.  त्यांच्याशी विचारविनिमय व चर्चा करतो.  त्या संकटामधून कसे मुक्त व्हावे ?  त्यासाठी कोणता उपाय आहे ?  तसेच कोणता उपाय सफल होईल ?  आणि कोणता उपाय निष्फळ ठरेल ?  याचा निर्णय विचारानेच घेतला जातो.  कोणताही राजा शत्रूचे आक्रमण झाल्यानंतर अविचाराने लगेचच तलवार हातात घेत नाही.  आपली नीति काय ठरवायची, आपण त्यावर काय प्रतिक्रिया द्यायची, हे निर्णय विचारांतीच घेतले जातात.

 

म्हणून राज्य असेल, राष्ट्र असेल, देश असेल, समाज, कुटुंब किंवा स्वतःचे व्यक्तिगत जीवन असेल, या सर्व ठिकाणी कोणतीही समस्या सोडवायची असेल तर सर्वप्रथम विचारच आवश्यक आहे.  मनुष्य एकदम उतावीळ झाला तर अविचाराने शोकमोहग्रस्त होतो आणि अशा अवस्थेमध्ये घेतलेला निर्णय पुष्कळ वेळेला चुकीचा ठरून तो दुःखाला कारण होतो.  विचार करण्यापूर्वीच त्या प्रसंगामध्ये मनामधील रागद्वेष किंवा कामक्रोधादि विकार उफाळून बाहेर आले तर मनुष्य निरपेक्षपणाने निर्णय घेऊ शकत नाही.  म्हणून राजापासून ते सामान्य मनुष्यापर्यंत कार्याची योजना ठरविण्यासाठी विचार हेच उत्तम साधन आहे.  हे रामा !  याप्रकारे व्यवहारामध्ये सुद्धा प्रत्येक ठिकाणी जर विचार आवश्यक असेल, तर अध्यात्ममार्गामध्येही विचार पाहिजेच !

 

ज्याप्रमाणे रात्रीच्या वेळी गडद अंधारात काही पाहायचे असेल तर दीप अत्यंत आवश्यक आहे.  दिव्याच्या प्रकाशामध्ये वस्तु स्पष्ट दिसतात.  म्हणून अंधारामध्ये वस्तु चाचपडत बसण्यापेक्षा दीप प्रज्वलित करावा आणि वस्तु पाहावी.  कारण अंधारात चाचपडून, प्रयत्न करूनही वस्तु तर मिळत नाहीच, उलट आपला तोल जाऊन आपल्याला कोठेतरी इजा होते.  त्याचप्रमाणे रामा !  साधकाने क्षणाक्षणाला या विचाराचा आश्रय घ्यावा.  वेद, वेदांत, सिद्धांत या सगळ्यांचा निर्णय करताना बुद्धीने आत्मविचार करणे आवश्यक आहे.  याचा अर्थच वेदांतशास्त्राचे श्रावण-मनन-निदिध्यासना, तसेच ध्यान, कर्म, योग अशा कोणत्याही साधना करीत असताना त्यामध्ये विचाराचे सामर्थ्य पाहिजे.  विचार करताना बुद्धि सुसंस्कृत हवी आणि त्या बुद्धिवर सत्संगाचे व शास्त्रश्रवणाचे संस्कार हवेत.  अशी शुद्ध, सूक्ष्म व अंतर्मुख झालेली बुद्धि श्रुति आणि युक्तीच्या साहाय्याने शास्त्रविचार करू शकेल.  ती बुद्धि आत्मविचारामध्ये तल्लीन, तन्मय व तद्रूप होईल.  म्हणून साधकाने विचाररूपी दीपाच्या साहाय्याने आत्मानात्मविवेक करावा.

 

- "योगवासिष्ठ" (द्वितीय मुमुक्षुव्यवहार प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१९   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2019

- हरी ॐ–

गुरूंचे स्थान सर्वोच्च | Guru Is Supreme

 

साधकाच्या जीवनामध्ये गुरु हेच अंतिम आश्रयस्थान आहे.  गुरु हीच श्रद्धा, निष्ठा आणि साधना आहे.  शिष्याच्या अंतःकरणामध्ये गुरुभाव निर्माण होणे आवश्यक आहे.  गुरुभाव म्हणजेच शरणागतीचा, प्रेमाचा, नम्रतेचा, विनयशीलतेचा उत्स्फूर्त असणारा अंतःस्फूर्त भाव होय.  “गुरु हेच माझे सर्वस्व आहे, गुरूच मला या भवसागरामधून तारून नेतील”,  या भावामध्येच साधकाचा अहंकार गुरूंच्या चरणी पूर्णतः नतमस्तक होतो.  तो रक्षणासाठी गुरूंना आर्ततेने प्रार्थना करतो.

 

त्यावेळी गुरु शिष्यावर अनुग्रह करतात.  कृपा आणि करुणा करतात.  ते शिष्याला जसा आहे तसा प्रथम मान्य (accept) करतात.  विश्वामध्ये अन्य सर्व माणसे आपल्यामधील जेवढा भाग त्यांना आवडतो, तेवढाच मान्य करतात.  बाकी सर्व अमान्य (reject) करतात.  परंतु गुरु हे एकच स्थान असे आहे की, ते शिष्याला त्याच्या गुणदोषांच्यासहित मान्य करतात.  तेच शिष्याला जीवनामध्ये योग्य मार्गदर्शन करतात.  भगवान म्हणतात –

तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः |  नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता || (गीता अ. १०-११)

माझ्या अनन्य भक्तांच्यावर कृपा करण्यासाठीच मी परमात्मा गुरुस्वरूपाने अवतीर्ण होऊन शिष्याच्या अंतःकरणामधील अज्ञानरूपी अंधकाराचा ज्ञानरूपी प्रकाशाने ध्वंस करतो.

 

शास्त्रकार सांगतात –

दुर्लभो विषयत्यागः दुर्लभं तत्त्वदर्शनं |  दुर्लभा सहजावस्था सद्गुरोः करुणां विना ||

गुरूंच्या कृपेशिवाय विषयांचा त्याग, तत्त्वाचे दर्शन आणि पारमार्थिक ज्ञानाची सहजावस्था प्राप्त होणे दुर्लभ आहे.  किंवा भगवान नारदमहर्षि म्हणतात – महत्कृपयैव भगवत्कृपालेशाद्वा | (नारदभक्तिसूत्र)

हे ज्ञान महात्म्यांच्या आणि भगवंताच्या कृपेनेच प्राप्त होते.  म्हणून संत कबीर सुद्धा म्हणतात –

गुरु गोविंद दोनु खडे काके लागू पाव |

बलिहारी गुरु मेरे जिनो गोविंद दियो बताय ||      (संत कबीर)

माझ्या समोर एकाच वेळी गुरु आणि परमेश्वर उभे राहिले, तर मी प्रथम गुरुंनाच नमस्कार करेन, कारण परमेश्वर कोठा आहे, कसा आहे ?  मला माहित नाही.  तो माझ्याशी बोलतही नाही.  परंतु गुरु मात्र मला या परमेश्वराचे स्वरूप दाखवितात.  माझ्या जीवनाला योग्य दिशा देतात.  म्हणून साधकाच्या जीवनामध्ये गुरूंचे स्थान सर्वोच्च आहे.

 

- "मुण्डकोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मार्च २००७   
- Reference: "Mundakopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ–

अधिष्ठान आणि त्यावरील भ्रम | Substratum And Superficial Illusion

 

श्रीवसिष्ठ मुनि येथे आणखी सखोल विचार सांगतात.  ब्रह्माजी हा कारण नाही आणि विश्व हे कार्यही नाही.  त्यामुळे ब्रह्माजीमधून विश्व निर्माण झाले, असे म्हणणे केवळ औपचारिक आहे.  मग हे सगळे दिसते ते काय आहे ?  श्रीवसिष्ठ मुनि सांगतात - यद्रुक् एव परं ब्रह्म तादृक् एव जगत् त्रयम् |  हे रामा ! संपूर्ण त्रैलोक्य हे परब्रह्मस्वरूप आहे.  म्हणून "विश्व मिथ्या आहे" असे म्हणणे म्हणजेच "विश्व परब्रह्मस्वरूप आहे" असे म्हणणे होय.

 

हे आपण दृष्टांतावरून समजावून घेऊ.  जसे पाण्यामधून लाट निर्माण होते.  पाणी हे कारण व लाट हे कार्य आहे.  असे जरी असले तरी ज्यावेळेस आपण पाण्याच्या दृष्टीने पाहतो, त्यावेळी लाट नाहीच.  फक्त पाणीच आहे.  म्हणून वस्तुतः पाणी हे कारण नाही व लाट हे कार्यही नाही.  वस्तुतः पाण्यामधून काहीही निर्माण झाले नाही.  निर्माण होतच असेल तर तो केवळ लाटेचा भास आहे.  पाण्यामधून लाट निर्माण झाली, असे म्हणणे म्हणजे वाचेचा केवळ उपचार आहे.  म्हणून लाट हा केवळ भ्रम आहे.

 

मग दिसते ते काय आहे ?  दिसते ते केवळ पाणी आहे !  म्हणून लाट नाही, असे म्हणणे म्हणजे लाट पाणीस्वरूप म्हणणे असे होय.  काहीच नाही, असे म्हणणे म्हणजे अधिष्ठानाची सत्ता मान्य करणे होय.  कारण अभावाला सुद्धा सत्ता आहे. अभावाचे ज्ञान होण्यासाठी सत्तेचीच आवश्यकता आहे.  म्हणून जग मिथ्या आहे, असे म्हणणे म्हणजे जग ब्रह्मस्वरूप आहे, असे म्हणण्यासारखे आहे.

 

 

- "योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti 2022

- हरी ॐ–