मानवी जीवनाचे सम्यक दर्शन | Comprehensive View of Human Life

आपल्या धकाधकीच्या जीवनामध्ये स्वतःसाठी थोडा शांत वेळ काढून स्वतःच्या जीवनाचा विचार करणे आवश्यक आहे.  मी जन्माला कशासाठी आलो ?  माझ्या जीवनाचे प्रयोजन काय ?  माझे  जीवन मी आनंदाने कसे जगावे ?  अंतरिक सुखाच्या प्राप्तीचे साधन काय ?  आपण कुठून आलो व कुठे जाणार आहोत ?  मृत्युनंतर काय होणार ?  हे तर कुणालाच माहीत नाही.  त्यामुळे जे काही मिळवायचे ते इथेच जीवन जगत असतानाच मिळवले पाहिजे.  शोधले पाहिजे.  अन्यथा आपण जन्माला आलो, ते अज्ञानामधून व मारतोही अज्ञानामध्येच !  अंधारामध्येच आयुष्यभर चाचपडतो.  जन्माला येतो, पशूंच्याप्रमाणेच खाणे, भोगणे, झोपणे, प्रजोत्पत्ति वगैरेदि क्रिया करतो व कालांतराने मृत्यु पावतो.  असे दिशाहीन जीवन जगतो.  यावर मनुष्याने गांभीर्याने विचार केला पाहिजे.  

एक संत वर्णन करतात – अज्ञानव्याप्त मी भ्रमलो श्रमलो भारी | न च आश्रय कोठे दिसतो मज अंधारी ||  जीवनभर आपण अज्ञानामध्येच राहतो.  सभोवती विषय, माणसे, भोग सर्व काही असूनही सतत काहीतरी हरविल्यासारखे वाटते.  जीवनात आधार शोधण्याचा आपण प्रयत्न करतो.  परंतु जीवनात कुणीही आपला नित्य आश्रय होऊ शकत नाही.  सर्व माणसे काही काळ आपल्या जीवनात येतात व काळाच्या ओघात निघूनही जातात.  विषय, पैसा, ऐश्वर्य, संपत्ति, नातेवाईक यांपैकी कुणीही आपला आश्रय होऊ शकत नाही.  त्याचवेळी मनुष्याला सर्व विषयांच्या, माणसांच्या व भोगांच्या मर्यादा समजायला लागतात.  स्वतःच्या कर्तृत्वाच्या मर्यादा समजतात.  तेव्हाच मनुष्य स्वतःच्या जीवनाचा खऱ्या अर्थाने, गांभीर्याने विचार करण्यास प्रारंभ करतो.  

मनुष्यजीवनाचा सर्वांगीण व सर्वाधिक विचार आपल्या ऋषिमुनींनी केलेला आहे.  आपल्या वेदांच्यामध्ये, शास्त्रग्रंथांच्यामध्ये, धर्मग्रंथांच्यामध्ये मनुष्यजीवनाचा सम्यक् विचार केलेला आहे.  श्रीमद्भग्वद्गीतेमध्ये तर भगवंतांनी अर्जुनाला मानवी जीवनासाठी अत्यावश्यक असणारा उपदेश केलेला आहे.  हा सर्व शास्त्राचा उपदेश म्हणजेच आपल्या जीवनाचे सार आहे.  मानवी जीवनाचे रहस्य व सम्यक् दर्शन आहे.  

- "भज गोविंदम् |” या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, एप्रिल २०१५   
- Reference: "Bhaj Govindam" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, April 2015

- हरी ॐ –

भिक्षेसाठी कुणाकडे जावे ? | Whom to Ask for Food ?

संन्याश्याने भिक्षेसाठी कुणाकडे जावे ?  केवळ एक उपचार या भावनेने भिक्षेसाठी बोलावणाऱ्याकडे जाऊ नये.  गृहस्थाश्रमी गृहिणीला चिन्ता, दुःख, त्रास देऊन भिक्षेला जाणे वर्ज्य करावे.  अशा ठिकाणी नमस्कार करून निघून जावे.  भिक्षेला जाण्यात गरीब-श्रीमंत, उच्च-नीच हा भेद नाही.  भिक्षा हा भाव आहे.  “अगत्वा खलमन्दिरम् |”  दुष्टाचारी, कपटी, क्रूर लोकांकडे भिक्षेसाठी कधीही जाऊ नये.  तसेच “अक्लेशयित्वा चात्मानम् |”  संन्याश्याने स्वतःच्या शरीराला क्लेश देऊन म्हणजे अघोरी तपस् करून, इतरांचे लक्ष वेधून, सहानुभूति मिळवून उदरनिर्वाह करू नये.  सहजपणे, कोणालाही त्रास न देता, दुष्टांशी व्यवहार न करता मिळणाऱ्या थोड्या अन्नात संन्याश्याने समाधान मानावे.  “यद् अल्पं तदपि बहुः |”  जे मिळते ते अल्प असले तरी ते फार मोठे आहे, कारण त्यात संतोष आहे.  

दुसऱ्याला देताना तुम्ही काय देता व किती देता याला महत्व नसून कोणत्या भावाने देता याला फार महत्व आहे.  श्रद्धा, भक्ति, प्रेम व सेवावृत्ति दात्याच्या भूमिकेला आवश्यक आहेत.  गडगंज संपत्ति व खूप स्वादिष्ट अन्न असूनही जिव्हाळा व आपुलकी त्या अन्न देण्यात नसेल, तर व्यवहारातही कुणाला अन्न सेवन करावेसे वाटणार नाही.  अन्नपदार्थ वाढताना गृहिणीचा राग, वैताग, आदळआपट नसावी.  श्रद्धावान, भक्तियुक्त अंतःकरण व सदाचार असणाऱ्या व्यक्तीकडूनच साधुने भिक्षा स्वीकारावी.  खरोखरीच अंतरीच्या प्रेमाने दिले तर पोट भरले असूनही पोटात आपोआप जागा होते.  

जिज्ञासु साधकाने घरोघर जाऊन भिक्षा मागावी व परमेश्वराला आणि गुरूंना प्रथम ती भिक्षा अर्पण करून, परमेश्वराचा प्रसाद म्हणून तिचे सेवन करावे.  अशा सात्विक आहाराने, भिक्षेने साधकाचे शरीर शुद्ध होते, मनही शुद्ध होते. मन व इंद्रिये प्रसन्न राहतात.  अन्नसेवन करतानाही त्याच्या मनाची प्रसन्नता रहाते, मन आनंदी रहाते.  अशा प्रकारे अन्नाच्या साहाय्याने सुदृढ व स्वस्थ शरीराने क्रमाक्रमाने साधना करून साधकाने स्वतःचे उत्क्रमण करून घ्यावे.  

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –

अन्नसेवनाची वृत्ति | Attitude while Partaking Food

गृहस्थाश्रमामध्ये प्रसादवृत्ति असावी.  अन्न सेवन करताना अन्नपूर्णेने दिलेली ती भिक्षा आहे अशी वृत्ति ठेवावी.  अन्न हे केवळ उपभोगासाठी नाही, कारण आपण औषध उपभोगत नाही.  अन्न हे सेवनासाठी आहे.  अन्नसेवनात गृहस्थाश्रमीने विशिष्ट भावना ठेवावी.  “अन्नं न निन्द्यात् तत् व्रतम् |”  अन्नाचे फार मोठे व्रत आहे.  बुभुक्षिताप्रमाणे, अधाशीपणे अन्न खाऊ नये.  उभे राहून अन्न सेवन करू नये.  शास्त्रनियमाप्रमाणे खाली बसून, शांतपणे, एकाग्र चित्ताने अन्नाचे सेवन करावे.  उभे राहून अन्नाचा उपभोग वर्ज्य करावा.

अन्नाची निंदा, तिरस्कार, द्वेष किंवा घृणा नसावी.  शास्त्रकार म्हणतात, तिरस्करणीय वृत्तीने अन्न ग्रहण करताना तो मनुष्य अन्न न खाता स्वतःची पापेच भक्षण करत असतो.  “पापं भुञ्जते |”  असे भगवान गीतेत स्पष्टपणे सांगतात.  अशा अन्नसेवनाने मनुष्याला कधीही समाधान व शांति मिळणार नाही.  “अन्नं ब्रह्मेति व्यजानात् |”  अन्न भोज्य म्हणून उपभोगण्याची वस्तु नसून ते ब्रह्मस्वरूप आहे हे जाणावे.  आपण ईश्वराला नैवेद्य दाखवितो व तो नंतर प्रसाद म्हणून ग्रहण केल्यावर आपली वृत्ति शुद्ध होते.  अन्न हे एकट्याच्या, स्वतःच्या कर्तृत्वाने प्राप्त होत नाही.  अनेक दृष्ट-अदृष्ट शक्ति व वैश्विक नियम, देवदेवता यांच्या साहाय्याने व कृपेने मनुष्याला अन्न मिळते.  त्यामुळे अन्नाबद्दल त्याची उपकृततेची भावना असावी.

गीतेत भगवान म्हणतात –

अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः |

प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ||

सर्व प्राण्यांच्या देहात स्थित असलेला ‘मी’ वैश्वानर अग्निरूप होऊन, प्राण व अपान यांनी युक्त होऊन चार प्रकारचे अन्न पचवितो.  यात सर्व अन्न ‘मी’च आहे व ते भक्षण करणाराही ‘मी’च आहे असे भगवान म्हणतात.  म्हणून प्रेमाने, जिव्हाळ्याने अन्नसेवन करावे.  अन्न हा परमेश्वराचा प्रसाद आहे, या वृत्तीने अन्न ग्रहण करावे.  

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –

स्वादिष्ट अन्नाच्या समस्या | Problems with Tasty Food

स्वाद्वन्नं न तु याच्यताम् |

जिज्ञासु साधकाने स्वादु अन्नाची याचना करू नये किंवा स्वादु अन्नप्राप्तीचे प्रयत्नही करू नयेत.  स्वादु म्हणजे मिष्टान्न किंवा चविष्ट, स्वादिष्ट, चमचमीत अन्नपदार्थ.  अशा अन्नाने जिभेला मिष्टान्न किंवा स्वादिष्ट अन्नाची चटक लागते व त्यामुळे अशा पदार्थांची रोज साधक याचना किंवा प्रार्थना करतो.  म्हणजेच साधक जिभेच्या आहारी जातो.  

दुसरे असे की नेहमी मन अशा चविष्ट व गोड पदार्थांचे चिंतन करू लागते कारण त्या पदार्थांबद्दल मनामध्ये विशिष्ट प्रकारचे प्रेम निर्माण झालेले असते.  त्या चिंतनातून पदार्थांची कामना निर्माण होते व साहजिकच मन बहिर्मुख होऊ लागते.  त्यातूनच विशिष्ट अन्नाची प्रीति निर्माण झाल्यावर, इतर पदार्थ असूनही त्यांचा स्वीकार करण्यास मन तयार होत नाही.  त्या इतर पदार्थाबद्दल मनात तिरस्कार व अव्हेराची भावना उद्भवते.  

यातूनच पुढे अन्नाने शरीराचे पोषण, वर्धन व रक्षण बाजूला राहून त्याऐवजी प्रीति-अप्रीति किंवा राग-द्वेष सतत मनात वास करतात.  त्यामुळे मनात क्रोध, क्षोभ, द्वेष अनावर होतात व अन्न ग्रहण करताना मन आनंदी व प्रसन्न राहू शकत नाही.  हे चमचमीत पदार्थ शरीरात जडत्व निर्माण करतात आणि रजोगुण व तमोगुण वृद्धिंगत होतात.  बुद्धीची सूक्ष्मता, तीक्ष्णता, तीव्रता कमी होते.  ज्ञानग्रहणशक्ति कमी होते.  अशा व्यक्तीला विवेक, वैराग्य व षटकसंपत्ति प्राप्त होणे कधीही शक्य नाही.  

आत्मप्राप्तीच्या साधनेसाठी प्रचंड मोठे इंद्रियसंयमन, मनसंयमन सर्वप्रथम आवश्यक असते.  त्यामुळे अयोग्य प्रकारच्या आहारामुळे वृत्ति तमोगुणप्रधान झाल्याने श्रवण, मनानादि साधना शक्य होत नाही.  विशिष्ट प्रकारच्या मनाच्या धारणेसाठी उपयुक्त असलेला आहार आवश्यक असल्याने आचार्य - स्वाद्वन्नं न तु याच्यताम् |  ही साधना साधकाला करावयास सांगतात.  

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –

दयेची अपेक्षा | Expecting Empathy

जनकृपा उत्सृज्यताम् |  याचा दुसरा अर्थ म्हणजे लोकांच्याकडून साधकाने कृपेची, प्रेमाची, मदतीची अपेक्षा करू नये.  दुसऱ्याकडून दयेची अपेक्षा करणारा स्वतःजवळ शांतीने, समाधानाने राहू शकत नाही.  (I am not happy with myself, so I feel I am insecure.  Then I demand love and affection from others.)  असुरक्षिततेच्या भावनेतून मनुष्य सतत मदतीची व प्रेमाची याचना करतो.  साधकाने दुसऱ्याकडून सहकार्याची अपेक्षा केली, तर त्या अपेक्षाने त्याचे मन एकसारखे बहिर्मुख होते.  परिणामतः मनात रागद्वेष निर्माण होतात.  तसेच लोकांनी कितीही मदत अथवा प्रेम केले तरी त्याने मन संतुष्ट होत नाही.  सतत अपेक्षा वाढतच रहाते.  दुसऱ्यांकडून सदैव अपेक्षा करणारे मन नेहमी असंतुष्टच रहाते.  (Demanding mind is always dissatisfied mind.)  

तसेच लोकांनी प्रेम केले नाही तर त्यातून क्रोध व नैराश्य येते.  वैफल्याची व एकाकीपणाची भावना मनात दृढ होते.  असुरक्षिततेच्या भावनेमुळे आत्मविश्वास नाहीसा होतो.  लोकांकडून प्रेम व मदतीची अपेक्षा करताना आपण स्वतः लोकांना काय व किती दिले ? याचा विचार साधकाने प्रथम करावा.  

नद्या सदैव परोपकारार्थ वाहतात.  वृक्षांना रसाळ व मधुर फळे येतात.  ती फळे ते दुसऱ्यांना देतात. स्वतःच्या खाण्यासाठी ते कधीच फळांचा उपयोग करीत नाहीत.  गायी सुद्धा अमृततुल्य दुधाने सर्वांचे पोषण करतात.  संपूर्ण निसर्गातच ही निस्वार्थ बुद्धि दिसते.  साधुवृत्ति आढळते.  स्वतःसाठी न जगता साधु परोपकारासाठी जगतो.  त्याची त्यागाची वृत्ति हा त्याचा स्वभाव असतो.  साधुवृत्ति साधकाने अंगी बाणवावी.  

सर्वांच्यावर जीवनभर शुद्ध, निरतिशय प्रेम करत राहावे.  साधकाचा याने होणारा मोठा फायदा म्हणजे या निरतिशय, शुद्ध प्रेम करण्याने त्याचे स्वतःचे सर्व रागद्वेष नाहीसे होतात.  प्रेमाचा भावच इतका अत्युत्कट आहे, की त्यात स्वतःचे सगळे राग-द्वेष व अहंकार विरघळून जातात.  वृत्ति आपोआप शुद्ध होते.  प्रेमाच्या शुद्ध वृत्तीत अत्यानंद असतो.  Love is bliss because it is free from likes and dislikes.

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –

साधनेमध्ये दयेचा प्रतिबंध | Empathy as an Obstacle

जगात हजारो प्रकारचे दुःख आढळते.  दुसऱ्याचे दुःख आपण सहन करू शकत नाही.  त्याच्या निवारणार्थ दयावृत्ति अवश्य पाहिजे.  पण या दयावृत्तीमुळे “मी दुसऱ्यांचे दुःख दूर करतो, त्यांचे अश्रू पुसतो “ असा अहंकार हळुहळू साधकाच्या मनात निर्माण होतो.  तो अहंकार वाढत जातो.  अंतःकरणात खरोखरीच दयेचा भाव असेल तर त्या दयेने मनुष्य नम्र होतो.  दाखविलेल्या दयेची तो कधीच वाच्यता करत नाही.  

पण नेहमीच असे होत नाही.  दयावृत्तीने अहंकार पोसला गेल्यावर दयाभाव आपोआप नाहीसा होतो व साधकाची सर्व कर्मे अहंकारप्रेरित होतात.  दया दाखविण्याच्या कर्मात मन अपेक्षा बाळगते (Calculative Mind) व दयेची कृति पूर्वनियोजित होते.  सर्वांचे दुःख निवारण करणारा तू कोण ?  कारण दुःखाचे कधीच निवारण होत नाही.  आचार्य म्हणतात, “वातुल किं तव नास्ति नियंता ?” विश्वाचा नियामक आणि रक्षक कोणी नाही असे तुला वाटते का ?  सर्वशक्तिमान परमेश्वर असताना त्याच्यापुढे तू कोण ?  तसेच संपूर्ण अफाट विश्वाच्या निर्मितीत तू कुणाच्या खिजगणतीतही नाहीस.  आत्मज्ञान प्राप्त होईपर्यंत साधकाने रागद्वेषात्मक असणारी कृपा करणे वर्ज्य करावे.

कृपा करणे हा साधूचा स्वभाव आहे.  त्यामुळे कोणीही असो, गरीब, श्रीमंत, शत्रु, मित्र, लहान, मोठा, कोणताही भेद न बाळगता साधु विशाल अंतःकरणाने समभावाने सर्वांवरच दयेचा वर्षाव करत असतात.  प्रत्येक कृति अथवा घटना परमेश्वराच्या इच्छेने घडत असते.  त्यामुळे परमेश्वराच्या इच्छेनुसार तुमच्याकडून दुसऱ्याला मदत होते हा योग्य भाव साधकाच्या मनात असावा.  परमेश्वराच्या संकल्पाशिवाय तुम्ही दुसऱ्यावर दया दाखविणे अशक्य आहे.  “मी कृपा करतो“ ही अहंकारी वृत्ति वाढण्यास वेळ लागत नाही.  हा वृद्धिंगत होणारा अहंकार साधकाच्या अधःपाताचे कारण आहे.  अहंकाराने मन स्वस्थ व शांत राहू शकत नाही.  या कारणास्तव “जनकृपा उत्सृज्यताम्” हे पथ्य पाळावयास आचार्य सांगतात.  

यासाठी सावधानतेची सूचना म्हणून लोकांवरील कृपा करण्याची वृत्ति, दयार्द्रभाव, तेसच निष्ठुरता या दोन्ही वृत्तींचा साधकाने प्रयत्नपूर्वक त्याग करावा.  

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –

मनाचे औदसीन्य – भाग २ | Composure of Mind – Part 2

‘औदासीन्य’ याचा दुसरा अर्थ – दोन पक्षात परस्परविरोधी मतप्रणाली असताना साधकाने पूर्ण औदासीन्य म्हणजे तटस्थ वृत्ति ठेवावी.  कोणत्याही वृत्तीच्या आहारी जाऊ नये.  म्हणजे कोणत्याच पक्षाची बाजू घेऊ नये.  वितंडवादात भाग घेऊ नये कारण कोणतीही गोष्ट पूर्ण योग्य किंवा पूर्ण अयोग्य आहे हे परमेश्वरालाही ठरविता येणे अशक्य आहे.  कोणत्या निकषावर योग्य अयोग्य ठरविणार ?  

स्थल, काल आणि व्यक्तिपरत्वे प्रत्येक गोष्टीबाबत योग्य अयोग्याच्या कल्पना बदलत जातात.  म्हणूनच आपले स्वतःचे मत प्रदर्शित केले, तर ते मत एका पक्षाला प्रिय तर दुसऱ्या पक्षाला अप्रिय होते.  त्यातून कधीही न संपणारा वितंडवाद चालू राहतो.  तेवढ्यासाठी तटस्थवृत्तीने Wait and watch हे ब्रीदवाक्य साधकाने डोळ्यासमोर ठेवावे.  Let it happen and allow things to happen या दृष्टिकोनातून उदासीन वृत्ति ठेवावी.  

अशी उदासीन वृत्ति ठेवली नाही, तर त्यातून साधकाच्या मनात रागद्वेष निर्माण होतात.  वादातून कोणताच बोघ न होता उलट वितंडवाद सुरु होतो व त्यातून क्रोध निर्माण होऊन त्याच्या मनाचा तोल सुटतो.  आपण कोणाला, कुठे, काय बोलत आहोत ?  याचे तारतम्य साधकाला राहणार नाही.  त्याहीपुढे काम, क्रोध इत्यादि विकारांबरोबर वाहात जाऊन विनाकारण मनाची चंचलता, क्षोभ वाढतात.  

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –