राज्यकर्त्यांना उपदेश | Learning for the Rulers

राजा सर्व समाजाचे किंबहुना मानवजातीचे रक्षण करतो.  लोककल्याणार्थ अविरत कार्य करतो.  त्यावेळी समाजाचे खरे कल्याण कशामध्ये आहे, हे राजाला निश्चितपणे समजले पाहिजे.  सामान्यतेने भौतिक समृद्धि, सांपत्तिक सुस्थिति आणि विषयांची भरभराट यामध्येच मानवजातीचे कल्याण आहे, असे म्हटले जाते.

परंतु हे करीत असताना मनुष्याची दृष्टि फक्त ऐहिक आणि विषयांची प्राप्ति हीच झाली तर तो मनुष्य अर्थ आणि कामनेने प्रेरित होवून कामांध होईल.  तो विषयासक्त होवून विषयप्राप्ति व विषयभोग हाच त्याच्या जीवनाचा परमपुरुषार्थ होईल.  यामुळे तो आपोआपच श्रेष्ठ नीतिमूल्ये, जीवनमूल्ये तसेच, सदाचार, संयमन, सद्गुणांची जोपासना, कर्तव्यपारायणता या सर्वांना झुगारून देवून स्वतःच्या कामनापूर्तीसाठी अनीति आणि अनाचाराचे अनुसरण करेल.  तो अत्यंत स्वैर, उच्छ्रुंखल, पशुतुल्य होईल.  त्यामुळे मनुष्यामधील माणुसकीचा ऱ्हास होईल.

हे समाजाच्या आणि मानवजातीच्या दृष्टीने योग्य होणार नाही.  म्हणून समाजपरिपालक असणाऱ्या राजे लोकांना किंबहुना सामाजिक कार्यकर्त्यांना जीवनाची खरी दृष्टि काय आहे, हे कळणे अत्यंत आवश्यक आहे.  नीतिमूल्यांचा त्याग करून केवळ भौतिक समृद्धि केली तर तीच समृद्धि समाजाच्या नाशाचे कारण होईल आणि संसारामधून मुक्त होण्यासाठी आत्मचिंतन हेच ध्येय आहे, असे जर सांगितले तर मनुष्य सर्व कर्तव्यकर्मांचा त्याग करून निष्क्रिय होईल.  त्याची कर्म न करण्याकडे प्रवृत्ति वाढेल.  यामुळेही समाजाचा उत्कर्ष आणि सुस्थिति होणार नाही.

म्हणून या दोन्हीही मार्गांचा योग्य तो समन्वय होणे आवश्यक आहे.  जीवनाचे खरे कल्याण लक्षात घेऊन आत्मोन्नति करून घेण्यासाठी कर्मयोगनिष्ठेची आवश्यकता आहे.  तसेच, जीवनामध्ये संयमन, सदाचार, श्रेष्ठ नीतिमूल्यांची जोपासना आणि उदात्त, शुद्ध विचारांसाठी विवेकाची आवश्यकता आहे.  ही दृष्टि आणि दिशा देण्यासाठी राज्यकर्त्यांना या ज्ञानाची अत्यंत आवश्यकता आहे.  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –

तीन प्रकारचे लोक | Three Types of People

या विश्वामध्ये तीन प्रकारचे लोक आहेत.

१. अज्ञानी – अविवेकी लोक.  ते स्वतःला कर्ता-भोक्ता समजतात.  ते अनेक बाह्य, सुंदर, मोहक विषयांनी मोहीत होणारे असून ऐहिक आणि पारलौकिक विषयांची प्राप्ति व विषयोपभोगात स्वतःला कृतार्थ समजणारे असतात.  त्यामुळे बाह्य विषयांच्या आकर्षणाला बळी पडून त्यांच्या प्राप्तीसाठी जन्मभर प्रयत्न करतात आणि काया-वाचा-मनसा विषयांच्यामध्येच रमतात. विषयांच्या प्राप्तीशिवाय अन्य काहीही त्यांच्या जीवनात नसते.

२. ज्ञानी – आत्मानात्मविवेकाने विश्वाच्या आणि सर्व विषयांच्या मर्यादा, क्षणभंगुरत्व, अनित्यत्व, दुःखित्व, बद्धत्व आणि फोलपणा जाणून विश्वाच्या पलीकडे असलेले नित्य, शाश्वत, अविनाशी तत्त्व जाणतात आणि विषयांच्यामधून मन निवृत्त करून तत्त्वचिंतन करतात.  यामुळे त्यांची व्यावहारिक, रागद्वेषात्मक संकुचित दृष्टि नाहीशी होऊन ते विश्वाकडे पाहाताना पारमार्थिक दृष्टीने पाहातात.  त्यांना कोणत्याही प्रकारचे कर्तव्य शिल्लक राहात नाही.  ते समुद्राप्रमाणे अचल, परिपूर्ण, निरतिशय शांति प्राप्त करतात.  सर्व विषयांच्यामध्ये संसारामध्ये राहूनही विषय त्यांना आकर्षित करू शकत नाहीत, बद्ध करीत नाहीत.  ते अलिप्त, असंग राहातात.  त्यांची अंतरिक शांति कधीही ढळत नाही.  ते नित्य संतुष्ट, तृप्त असतात.

३. अज्ञानी विवेकी जिज्ञासु साधक – हा पूर्ण अज्ञानी नाही किंवा पूर्ण ज्ञानीही नाही.  पूर्ण अज्ञानी असेल तर त्याला कोणताच प्रश्न नसतो किंवा पूर्ण ज्ञानी असेल तरी सुद्धा प्रश्न नसतो.  परंतु जिज्ञासु साधक हा अज्ञानीही आहे आणि त्याचवेळी विवेकीही आहे.  तो विवेकी असल्यामुळे विवेकाने, विचाराने विश्वाचे तसेच कर्म आणि कर्मफळाचे अनित्यत्व, दुःखित्व, बद्धत्व, मिथ्यात्व समजलेले असते.  विषय आणि विश्व मला कधीही सुखी करणार नाहीत, तर ते दुःखालाच कारण आहेत हे त्याला स्पष्टपणे समजलेले असते.  विषयोपभोगामध्ये त्याला रस वाटत नाही.  शाश्वत सुखाचा व आनंदाचा तो शोध घेत असतो.  परंतु निश्चित स्वरूपाचा शुद्ध आनंद किंवा अंतरिक सुख आणि शांतीही त्याला प्राप्त झालेली नसते.

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –

पापी जीवांचा उद्धार | How Sinners are Uplifted ?

पापी जीवांचा आचार्य कसा उद्धार करतात ?  प्रथम कोणत्याही पुरुषाला आपल्या पापकर्मांचा मनोमन पश्चात्ताप झाला पाहिजे.  त्याला स्वतःच्या पापकर्मांची जाणीव होऊन तो जे करतो ते सर्व व्यर्थ, निष्फळ आहे, हे समजले पाहिजे.  यामधूनच अंतरिक तळमळ आणि व्याकुळता निर्माण होऊन, या पापकर्मामधून पार होण्यासाठी, जीवनाचा उद्धार करून घेण्यासाठी योग्य मार्गाचा तो शोध घेईल.

त्याच्या जीवनामध्ये श्रेष्ठ साधु पुरुष येईल.  त्यावेळी नितांत श्रद्धेने त्यांना समर्पण होऊन त्यांची मनोभावे काया-वाचा-मनासा दीर्घकाळ अखंडपणाने सेवा करावी.  यामुळे हळूहळू त्याच्या जीवनामध्ये अंतर्बाह्य बदल होईल.  अधर्माचरण, पापाचराणापासून निवृत्त होऊन सदाचार आणि सत्कर्मामध्ये प्रवृत्त होऊन तो धार्मिक होईल आणि यामुळे इंद्रियांच्यावर संयमन होऊन स्वैर, उच्छ्रुंखल, विषयोपभोगामध्ये रत असलेली इंद्रिये त्याच्या ताब्यात येतील.  वाणीने परमेश्वराचे भजन केल्यामुळे वाकशुद्धि होईल.

मनामध्ये श्रद्धा, भक्तीचा उदय झाल्यामुळे हळूहळू निष्काम वृत्ति निर्माण होऊन सेवा, त्याग, विनयशीलता वगैरेदि सद्गुणांचा उत्कर्ष होईल.  परमेश्वराच्या व गुरूंच्या अखंड चिंतनामुळे मन सर्व बाह्य विषयांमधून निवृत्त होऊन अंतर्मुख, एकाग्र, गुरुमय होईल.  विषयांचे आकर्षण, आसक्ति, भोगलालसा कमी होईल.  या प्रदीर्घ साधनेमुळे त्याचे चित्त शुद्ध होऊन तो गुरूंचा उपदेश ग्रहण करण्यासाठी अधिकारी होईल.

आचार्य म्हणतात –

सत्सङगत्वे निःसङगत्वं निःसङगत्वे निर्मोहत्वम् |

निर्मोहत्वे निश्चलतत्त्वं निश्चलतत्त्वे जीवन्मुक्तिः ||   (भज गोविन्दम् )

सत्संगामुळे विषयासक्ति कमी होऊन निर्मोहत्व प्राप्त होते.  त्यामुळे अंतर्मुख झालेले मन तत्त्वचिंतन करून निश्चल, स्थिर, एकाग्र होते आणि स्वस्वरूपामध्ये सुस्थिति प्राप्त केल्यामुळे जीवनमुक्तावस्था प्राप्त करते.

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –

ज्ञान पापांच्यामधून मुक्त करते | Knowledge Liberates from Sins

अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः |

सर्वं ज्ञानप्लवेनैव व्रुजिनं संतरिष्यसि ||   (श्रीमद् भगवद्गीता अ. ४-३६)

हे अर्जुना !  जरी तू सर्व पापी लोकांच्यापेक्षा सुद्धा सर्वश्रेष्ठ पापी असशील तरीही ज्ञानरूपी नौकेने तू निःसंदेहपणे सर्व पापांच्यामधून तरून जाशील.  

येथे ज्ञानाने मनुष्य सर्व पापांच्यामधून मुक्त होतो, असे सांगितले आहे.  याचा अर्थ – तो लगेच मुक्त होईल, असे नाही.  तर त्यासाठी मनुष्याला ज्ञाननौकेमध्ये बसण्यासाठी प्रथम नौकेच्या जवळ गेले पाहिजे.  त्यासाठी नौकेचा शोध घेतला पाहिजे.  तसेच, नौकेमध्ये बसण्यासाठी मनाची तयारी केली पाहिजे.  आणि नौका चालविण्यासाठी कुशल नावाड्याची – गुरूंची जरुरी असून त्यांच्यावर नितांत श्रद्धा आणि विश्वास असला पाहिजे.  

श्रद्धा-भक्तीने, विश्वासाने आपल्या जीवनाची सूत्रे गुरूंच्या हातात दिली पाहिजेत, कारण ते स्वतःच संसाररूपी महासागराला पार करून परतीला पोहोचलेले अत्यंत अनुभवी, कुशल आहेत.  स्वतः तरति परान् अपि तारयति |  या न्यायाने अन्य संसारी जीवांना या महासागरामधून पार करून नेण्यासाठी तेच अत्यंत निपुण नावाडी आहेत.  म्हणून प्रत्येक साधकाने या विश्वामध्ये संसार पार करण्यासाठी गुरूंना नितांत श्रद्धा आणि अनन्य भावाने शरण जावे.  म्हणजे ते श्रेष्ठ आचार्य साधकाचा उद्धार करतील.

संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात –

चंद्रमे जे अलांछन | मार्तंड ते तापहीन |

ते सर्वाही सदा सज्जन | सोयरे हो तु ||   (पसायदान)

जे लांछनरहित पौर्णिमेच्या चंद्राप्रमाणे अंतरंगामधून सर्व दोषरहित, शुद्ध, परिपूर्ण आत्मस्वरूप प्राप्त केलेले आहेत आणि तापरहित असलेल्या तेजस्वी, प्रकाशस्वरूप सूर्याप्रमाणे आहेत ते श्रेष्ठ, ज्ञानी पुरुष सर्व जीवांचे कल्याण करणारे असल्यामुळे साधकांनी त्यांच्याशी सोयरिक करावी.  म्हणजेच त्यांना श्रद्धाभक्तियुक्त अंतःकरणाने शरण जावे.  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –

ज्ञानयज्ञाची श्रेष्ठता | Superiority of Knowledge Offering

सर्व द्वैतजन्य, अज्ञानमूलक, संसारवर्धन करणाऱ्या द्रव्यमय यज्ञापेक्षा ज्ञानयज्ञ श्रेष्ठ आहे, कारण –

१. ज्ञानच अज्ञानाच्या विरोधी असल्यामुळे प्रकाशाप्रमाणे अज्ञानरूपी अंधाराचा ध्वंस करून अज्ञानजन्य संसाराचा नाश करते.

२. ज्ञानच अत्यंत दुःखनिवृत्ति करून निरतिशय आनंदस्वरूपाची स्थिति प्राप्त करून देते.

३. ज्ञानच आत्म्यावर झालेला कर्तृत्व-भोक्तृत्वरूपी अनात्म्याचा अध्यास संपूर्ण निरास करते.

४. ज्ञानच द्वैताचा भ्रम निरास करून परमोच्च अद्वैताची दृष्टि देते.

५. ज्ञानच सर्व काल्पनिक बंधनांचा निरास करून मोक्षप्राप्ति करून देते.

६. ज्ञानाचे फळ नित्य, शाश्वत, चिरंतन आत्मस्वरूपाची सुस्थिति हे आहे.

७. ज्ञानयज्ञामध्ये अन्य यज्ञांच्याप्रमाणे द्रव्याची तसेच कोणत्याही बाह्य सामग्रीची आवश्यकता नसते.  तर फक्त योग्य, अनुकूल मनाची जरुरी असते.

८. ज्ञानयज्ञाचा अधिकारी साधनचतुष्टयसंपन्न असून, वर्ण, आश्रम, वय, धर्म, पंथ, जात वगैरेवर अवलंबून नसतो.

९. ज्ञानयज्ञामध्ये सर्व श्रौत, स्मार्त आणि लौकिक कर्मांची परिसमाप्ति होते.

सर्व प्रकारच्या नद्या समुद्रामध्ये परिसमाप्त होतात.  म्हणजेच कृष्णा, कोयना, नर्मदा, गंगा, गोदावरी, या नद्यांच्यामध्ये नामरूपात्मक भेद आहे.  परंतु समुद्रामध्ये अस्तंगत झाल्यानंतर तो भेद संपतो.  त्या समुद्रमय होतात.  त्याचप्रमाणे सर्व प्रकारचे यज्ञयागादि कर्म अभेदस्वरूपाच्या आत्मज्ञानामध्ये विलीन होते.  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –

प्राणायाम | What is Pranayam ?

प्राणस्य आयामः इति प्राणायामः |  प्राणायाम म्हणजे केवळ श्वासोच्छ्वास घेणे नव्हे, कारण ती नैसर्गिक, सहज असलेली क्रिया आहे.  त्यामध्ये कोणत्याही प्रकारची अंतरिक जाणीव किंवा सावधानता नसते.  त्यामुळे नैसर्गिक श्वासोच्छ्वास ही यंत्राप्रमाणे असलेली क्रिया आहे.  ज्यावेळी श्वास आणि उच्छ्वास या क्रिया अत्यंत जाणीवपूर्वक अंतरिक सावधानता ठेवून नियमित केल्या जातात, त्या क्रियेला प्राणायाम असे म्हणतात.  यामध्ये प्राण आणि अपान वायूंच्या गतीवर नियमन केले जाते.  

प्राक् गमनवान्  वायुः इति प्राणः |  जो वायु नाकामधून बाहेर फेकला जातो त्याला प्राण म्हणतात. प्राण म्हणजेच उच्छ्वास होय.  अधोगमनवान् वायुः इति अपानः |  तसेच नाकामधून जो आत जातो त्या वायूला अपान असे म्हणतात.  अपान म्हणजे श्वास.  

१. अपाने जुह्वति प्राणं – अपान वायूमध्ये प्राणवायु अर्पण केला जातो.  यामध्ये श्वास संथ गतीने विशिष्ट काळामध्ये जाणीवपूर्वक आत घेतला जातो.  मोकळ्या कुंभात पाणी भरल्यानंतर तो काठोकाठ भरतो त्याप्रमाणे वायु मोकळ्या छातीमध्ये पूर्ण भरतो.  म्हणून याला पूरक प्राणायाम म्हणतात.  

२. प्राणे अपानं जुह्वति – प्राणामध्ये अपान वायु अर्पण केला जातो. यामध्ये जाणीवपूर्वक सावधानतेने संथ गतीने श्वास बाहेर सोडला जातो.  याला रेचक प्राणायाम म्हणतात.  

३. कुंभक प्राणायाम – श्वास संथ गतीने घेतल्यानंतर काही विशिष्ट वेळेपर्यंत त्या वायूचा छातीमध्ये निरोध केला जातो.  या क्रियेला कुंभक प्राणायाम म्हणतात.  ज्यावेळी श्वास घेतल्यानंतर वायूचा छातीमध्ये निरोध केला जातो त्याला अंतर्कुंभक म्हणतात आणि श्वास सोडल्यानंतर वायूचा बाहेर निरोध केला जातो त्याला बहिर्कुंभक म्हणतात.  

कुंभक प्राणायामासाठी आहार, विहार यावर निरोध असणे आवश्यक आहे.  अनेक नियमांची जरुरी आहे.  तो श्रेष्ठ योग्यांच्या मार्गदर्शनाने करावा. सामान्य साधकाला हा मार्ग कठीण आहे.  म्हणून स्वतः करू नये.  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ – 

द्रव्ययज्ञ | Offering of Money

भगवान द्रव्यदानाला यज्ञस्वरूप देतात.  द्रव्ययज्ञ म्हणजे द्रव्य वाटणे नाही, तर त्यामध्ये काही नियम आहेत ते पाळले तरच तो द्रव्ययज्ञ होतो.  

१. द्रव्यदान करताना ज्याला दान द्यायचे तो योग्य, सत्पात्री असून गरजू असावा.  

२. दान केव्हाही, कोठेही न देता विशिष्ट काळामध्ये आणि पवित्र ठिकाणी द्यावे.  म्हणून मंदिरामध्ये किंवा क्षेत्रामध्ये तसेच पर्वणी, कुंभमेळा किंवा ग्रहणाच्या वेळी दान दिले जाते.  

३. ते अत्यंत श्रद्धा आणि भक्तीने द्यावे.  श्रुति म्हणते – श्रद्धया देयम् अश्रद्धया अदेयम् |  जे जे काही दान करतो ते श्रद्धेने द्यावे.  अश्रद्धेने, नाईलाजास्तव देऊ नये.  श्रद्धेने दान देत असताना दुसऱ्याला मदत किंवा साहाय्य करतो अशी भावना नसून सेवावृत्ति असते.  मी या दानामधून परमेश्वराचीच सेवा करतो हा अत्यंत शुद्ध आणि उदात्त भाव असतो.  परमेश्वरकृपेने जे मला प्राप्त झालेले आहे ते मी पुन्हा परमेश्वराला अर्पण करीत आहे.  अशा प्रकारे श्रद्धेने, विधियुक्त सत्पात्री दान केले तर त्यामध्ये नम्रता, विनयशीलता दिसते.  तसे नसेल तर मनुष्यामध्ये अहंकार निर्माण होऊन तो कीर्ति किंवा प्रतिष्ठेसाठी दान करतो.  ते दान म्हणजे द्रव्ययज्ञ नव्हे.  

शास्त्रामध्ये अनेक प्रकारची दाने सांगितलेली आहेत.  प्रत्येक दान हे धनानेच केले पाहिजे असे नाही.  तर समाजोपयोगी कोणतेही कार्य हे दानच आहे.  उदा. विहिरी, तलाव, धर्मशाळा, पाणपोई, शिक्षणसंस्था, मंदिर यांची स्थापना करणे.  तसेच, अन्नदान, वस्त्रदान, भूदान, गोदान अशा प्रकारची अनेक दाने आहेत.  या दानामधून लोकांच्या मनात श्रद्धा, सत्शीलता, श्रेष्ठ नीतिमूल्यांचे संस्कार निर्माण होतात.  म्हणून याला ‘द्रव्ययज्ञ’ असे म्हटले जाते.  यामुळे अंतःकरण काही प्रमाणात शुद्ध होऊन दान कर्त्याला प्रसन्नता, समाधान प्राप्त होते आणि जो दान ग्रहण करतो तोही संतुष्ट होतो.  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –