आत्मज्ञांची सुखप्राप्ति | Achievements of the Self-Realized

“विदितात्मनाम्” म्हणजेच आत्मज्ञ होय.  त्यांनी ब्रह्मस्वरूप हे माझेच प्रत्यगात्मस्वरूप आहे, हे निश्चितपणे जाणलेले आहे.  त्यामुळे “ब्रह्म एव सत्यम् | अन्यत् सर्वं मिथ्या इति |” ही अद्वैताची पारमार्थिक दृष्टि त्यांना प्राप्त झालेली असते.  असे पारमार्थिक तत्त्व जाणणारे ब्रह्मज्ञानी यति दोन्हीही प्रकारचे सुख प्राप्त करतात.  

(१) जीवद्दशायाम् – जिवंत असतानाच याच शरीरामध्ये ते यति ब्रह्मानंदाची अनुभूति घेतात.  त्यांचा आनंद बाह्य विषयांच्यावर अवलंबून नसून सहजस्वाभाविक स्वस्वरूपाचा आनंद त्यांना प्राप्त होतो.  या निरतिशय आनंदाच्या प्राप्तीमुळे ते पूर्ण, तृप्त, आनंदस्वरूपच होतात.  यामुळे त्यांच्या मनामधील सर्व कामना गळून पडतात.  भगवान अशा आत्मतृप्त पुरुषाचे वर्णन करतात -

प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान् |

आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ||       (गीता अ. २-५५)

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः |

आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते || (गीता अ. ३-१७)

याप्रकारे जीवन जगत असतानाच ते ब्रह्मानंदाची परमोच्च अवस्था, जीवन-मुक्तावस्था प्राप्त करतात.

(२) विदेहदशायाम् – शरीर पडल्यानंतर शरीररहित असणारी निरुपाधिक, निर्विशेष ब्रह्मस्वरूपाची विदेहकैवल्यावस्था ते प्राप्त करतात.  हे शरीर पडल्यानंतर ते पुन्हा कधीही या जन्ममृत्युयुक्त संसारामध्ये येत नाहीत.  भगवान म्हणतात –

यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम |           (गीत अ. १५-६)

या सर्व विवेचनावरून सिद्ध होते की, प्रत्येक साधकाने प्रथम विक्षेपला कारण असणाऱ्या कामक्रोधापासून निवृत्त व्हावे.  अंतःकरणाची शुद्धि प्राप्त करून नित्यनिरंतर समाधिअभ्यास करावा.  यामुळे निःसंशय, यथार्थ, सम्यक ज्ञानाची प्राप्ति होवून त्यामध्ये निष्ठा प्राप्त होईल आणि या ज्ञाननिष्ठेचे फळ म्हणजेच निरतिशय आनंदाची अर्थात मोक्षप्राप्ति होईल.  

  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ – 

छिन्नद्वैधा | Going Beyond the Doubts

शास्त्राचे श्रवण केल्यानंतर मनामध्ये अनेक प्रकारच्या शंका निर्माण होत असतात.  प्रथम आत्म्याच्या अस्तित्वाविषयीच शंका येते.  आत्मा आहे की नाही?  आत्मा आहे असे मानले तर त्यावर पुन्हा शंका येते.  आत्मा असेल तर तो चैतन्यस्वरूप आहे की जडस्वरूप आहे?  चैतन्यस्वरूप असेल तर तो नित्य आहे की अनित्य आहे?  तो नित्य आहे असे मानले तर तो देह-इंद्रिय-प्राण-मन-बुद्धि-चित्त-अहंकार-अज्ञान या सर्वांपासून भिन्न आहे की अभिन्न आहे?  समजा, आत्मा हा या देहादिपासून भिन्न आहे, असे मानले तर त्याचा देहादि उपाधीशी संबंध आहे की नाही?  देहादि उपाधीशी त्याचा संबंध नाही असे मानले तर तो कर्तृत्वादि धर्मांनी युक्त आहे की नाही?  तो आत्मा कर्ता-भोक्ता नाही, असे मानले तरी तो स्वतः असंग स्वरूपाचा आहे की नाही?  तो असंग आहे असे मानले तर देहादि उपाधीने केलेल्या कर्माने तो लिप्त, स्पर्शित होतो की नाही?  तो सर्व कर्मांच्यापासून अभिन्न आहे की नाही?  

आत्मा ब्रह्मस्वरूपापासून अभिन्न असेल तर माझ्यामध्ये जीवब्रम्हात्मैक्य ज्ञान उदयाला आले आहे की नाही?  जर हे ज्ञान उत्पन्न झाले असेल तर ते यथार्थ आहे की नाही?  समजा, हे ज्ञान यथार्थ आहे असे मानले तर ते ज्ञान मुक्तीचे साधन आहे की नाही?  समजा, ते ज्ञान मोक्षसाधन आहे असे मानले तरी सुद्धा त्या ज्ञानप्राप्तीनंतर मला जीवनमुक्ति आहे की नाही?  समजा, त्या ज्ञानाने मी मुक्त झालो तरी या शरीराचा नाश झाल्यानंतर मला विदेहकैवल्यावस्था आहे की नाही?  म्हणजेच मला पुनर्जन्म आहे की नाही?  

अशा प्रकारचे अनेक, अनंत संशय आहेत.  हे सर्व संशय ज्ञानाने नष्ट होवून त्या ब्रह्मज्ञानी पुरुषाचे ज्ञान यथार्थ, सम्यक, संशयविपर्यरहित होते.  तेच यति या जीवनामध्ये जीवन्मुक्तावस्था प्राप्त करतात आणि शरीरपातानंतर विदेहकैवल्यावस्था प्राप्त करतात.  ब्रम्हात्मैक्यज्ञानामुळे अज्ञानजन्य असणाऱ्या सर्व कर्तृकारकादि प्रत्ययांचा, सर्व संचित, आगामी कर्मांचा नाश होतो.  श्रुति म्हणते – जीवब्रम्हात्मैक्यज्ञानाने अविद्याकामकर्मरूपी हृदयग्रंथीचा उच्छेद होतो आणि सर्व प्रकारचे संशय नाहीसे होतात.  तसेच सर्व कर्मांचा क्षय होवून जीव मुक्त होतो.  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –

क्रोध | Anger

कामाचेच दुसरे रूप म्हणजे ‘क्रोध’ होय.  आपली कामना पूर्ण करण्यामध्ये जर एखादा प्रतिबंध आला तर लगेचच त्या कामनेचे रूपांतर क्रोधामध्ये होते.  किंवा अप्रिय वस्तूच्या स्मरणाने, श्रवणाने, दर्शनाने सुद्धा मनामध्ये क्रोध, संताप निर्माण होतो.  म्हणजेच मन संतप्त करणाऱ्या द्वेषाच्या परिणामालाच ‘क्रोध’ असे म्हणतात.  

ज्याप्रमाणे अग्नि स्वतःच्या आश्रयाला म्हणजे लाकडालाच जाळून भस्मसात करतो त्याप्रमाणेच हा क्रोधाग्नि स्वतःच्या आश्रयाचाच नाश करतो.  या क्रोधाच्या आवेगामुळे अहंकार बळावला जातो.  मनुष्य त्यावेळी सर्वांच्यावर प्रभुत्व गाजविण्याचा प्रयत्न करतो.  त्याचा विवेक संपतो.  मन व इंद्रियांच्यावरील संयमन सुटते आणि त्या क्रोधाच्या भरात जे करू नये ते करतो, जे बोलू नये असे अपशब्द बोलतो, जे खाऊ नये ते खातो.  त्याला कसलेच ताळतंत्र राहात नाही.  स्वतःच्या गुरुंचीही तो अवहेलना करतो.  इतकेच नव्हे तर त्या क्रोधाच्या आहारी जावून शारीरिक इजा करण्यासही तो मागेपुढे पाहात नाही.  

अशा प्रकारे, क्रोधाच्या आवेगामुळे विवेकवैराग्यादि, शमदमादि सर्व दैवीगुणसंपत्तीचा नाश होतो. मन अत्यंत विक्षेपयुक्त, संतप्त, प्रक्षुब्ध होते. अंतरिक दाह होतो.  इतकेच नव्हे तर, या क्रोधाच्या आवेगाचा बाह्य शरीरावरही विपरीत परिणाम होतो.  आचार्य सांगतात – ज्यावेळी क्रोध अनावर होतो त्यावेळी शरीराचा थरकाप होतो.  सर्वांगाला दरदरून घाम फुटतो.  ओठ दाताखाली चावले जातात.  डोळे रक्तवर्णीय होतात.  कानशीले तप्त होतात.  चेहेरा लाल होतो.  त्यावेळी श्वासोच्छ्वासही वेगाने होतो.  अशा आवेगामध्ये सापडले तर मनुष्य अक्षरशः होरपळून निघतो.  

याप्रमाणे काम आणि क्रोध यांचे आवेग अत्यंत भयंकर, मनाला प्रक्षुब्ध, अस्थिर, तप्त करणारे आहेत.  अशा मनामध्ये कधीही निरतिशय आनंदाची, शांतीची अनुभूति येवू शकत नाही.  कामक्रोधाचा आवेग वर्तमानकाळातील देह पडण्यापूर्वी, मृत्यूपूर्वी म्हणजेच तरुण वयामध्येच जो मुमुक्षु तितिक्षेच्या साहाय्याने सहन करू शकतो त्यालाच श्रावणादि साधनेमधून ज्ञानप्राप्ति होते.  तो योगी, ज्ञानी होतो आणि त्यालाच निरतिशय ब्रह्मानंदाची प्राप्ति होते.  

  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ – 

काम | Desire

विषयाच्या श्रवणाने, दर्शनाने, अथवा प्राप्त केल्यानंतर तो विषय उपभोगण्यासाठी मन अत्यंत अधीर, व्याकूळ होते.  या उपभोगण्याच्या वृत्तीलाच ‘काम’ असे म्हणतात.  या विषयांमधून सुख मिळेल या आशेने मनुष्य इष्ट, प्रिय, अनुकूल विषयांमध्ये उपभोगण्यासाठी प्रवृत्त होतो.  रात्रंदिवस त्याच विषयांचे चिंतन करतो.  मनामध्ये सतत हाव, तृष्णा निर्माण होवून त्याची इंद्रियेही तो विषय उपभोगण्यासाठी वखवखलेली असतात.  या प्रबल इच्छेलाच ‘काम’ असे म्हणतात.

मनुष्याच्या मनामध्ये ज्यावेळी हा ‘काम’ निर्माण होतो त्यावेळी तो विवेकी, श्रेष्ठ पुरुषांनाही भ्रष्ट करतो.  त्यांची बुद्धि विवेकहीन, भ्रष्ट होवून तो मनुष्य संपूर्णपणे कामाच्या आहारी जातो.  सदसद्विवेकबुद्धि नष्ट होते.  सारासार विचार न करता मोहीत होवून तो कोणत्याही कर्मामध्ये प्रवृत्त होतो.  इतकेच नव्हे, तर हा काम वृध्द माणसाच्या मनामध्येही भोगलालसा निर्माण करतो.  सामान्यपणे आपण समजतो की, जसजसा मनुष्य वृद्ध होतो तसतसे त्याचे मन अधिक विरक्त, परिपक्व, शांत होते.  परंतु कामाच्या प्रभावामुळे वृद्ध मनुष्यही एखाद्या अविवेकी, कामांध पुरुषाप्रमाणे उपभोगामध्ये प्रवृत्त होतो.

एखादा अत्यंत शांत, संयमी, विवेकी मनुष्य असेल तर अशा जितेंद्रिय पुरुषाच्या मनामध्येही हा काम संताप निर्माण करतो.  या संयमी पुरुषाची दक्षता, सावधानता संपते.  विवेक संपतो.  बुद्धि भ्रष्ट होते.  त्याचे तत्त्वज्ञान लंगडे पडते.  इंद्रिय व मनावरील संयमन सुटते.  त्याचा चांगुलपणा धुळीस मिळतो.  त्याचे पूर्ण अधःपतन होते.  तो अत्यंत कामुक, विषयलंपट होतो असा हा कामाचा परिणाम आहे.

ज्याप्रमाणे अग्नीमध्ये जितके इंधन टाकावे तितका अग्नि अधिक भडकतो त्याप्रमाणे हा कामाग्नि सुद्धा कामनांच्या उपभोगामुळे शांत ना होता अधिक वर्धन पावतो. तो कधीही तृप्त होत नाही.  म्हणुनच एकदा मनुष्य कामनेने पेटला की, सर्व ब्रह्मांड सुद्धा ग्रासून टाकण्याचे सामर्थ्य या कामामध्ये आहे म्हणुनच याला ‘कामाचा आवेग’ असे म्हटले आहे.

  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –

विदेहकैवल्यप्राप्ति | Achieving Liberation

१. सर्वत्र ब्रह्मदर्शन,  २. ब्रह्मात्मदर्शन, ३. तन्निष्ठा आणि ४. तत्परायणत्व – हे चार घटक विदेहकैवल्यप्राप्तीसाठी अत्यंत आवश्यक आहेत.  म्हणून ज्या साधकांनी निष्काम कर्मयोग आणि उपासना यांचे प्रदीर्घ अनुष्ठान करून चित्तशुद्धि, दैवीगुणसंपत्ति आणि विवेकवैराग्यादि गुण आत्मसात करून ज्ञानसाधनेने अप्रतिबद्ध सहजस्वाभाविक स्वरूपाची अवस्था प्राप्त केलेली आहे, त्यांचे सर्व प्रकारचे अंतरिक दोष नाहीसे होतात.  

स्वस्वरूपाच्या अज्ञानामुळे अनेक भेद निर्माण होतात.  १) जीव आणि ईश्वर भेद, २) जीव आणि जगत भेद, ३) जगत आणि ईश्वर भेद, ४) जीव आणि अन्य जीव भेद आणि ५) ईश्वर व जीव भेद.  हे सर्व भेद स्वस्वरूपाच्या ज्ञानाने नाहीसे केलेले आहेत अशा विद्वान पुरुषांना पुनरावृत्ति नसलेली परमगति प्राप्त होते.  वर्तमान देहपातानंतर पुन्हा पुन्हा देह प्राप्त करणे म्हणजे पुनरावृत्ति होय.  याला कारण – जीवाचे पाप-पुण्यात्मक कर्म-कर्तृत्व-भोक्तृत्व आणि अज्ञान हे आहे.  

ज्याप्रमाणे मोहरीचे झाड त्याचे बीज मागे ठेवून मरून जाते आणि पर्जन्यवृष्टि झाल्यानंतर पुन्हा उगवते, त्याचप्रमाणे अज्ञानी जीव वर्तमान शरीराच्या मृत्यूपूर्वीच आपल्या नवीन कर्माचे बीज संस्काररूपाने पेरतो व ते पुढील शरीरासाठी कारण होते.  ज्ञानी पुरुष मात्र सर्व संसाराचे असलेले कारण अज्ञान आणि कर्तृत्व-भोक्तृत्व यांचा ज्ञानाने संपूर्ण निरास करून कर्मफलाच्या चक्रामधून मुक्त होतो.  याच शरीरामध्ये त्याने देहात्मबुद्धीचा निरास करून आत्मस्वरूपाची दृढ वृत्ति केलेली असते.  कारणनाशात् कार्यनाशः |  या न्यायाने पुनर्जन्माच्या असलेल्या बीजाचा, अज्ञानाचा ज्ञानाने संपूर्ण नाश झाल्यामुळे जन्ममृत्यूची कल्पनाच गळून पडते.  आत्मवित् शोकं तरति |  (छांदो. उप. ८-४-२) आत्मज्ञानी शोकसागराला पार करतो आणि याच शरीरामध्ये तो जीवनमुक्तावस्था प्राप्त करतो.  

याप्रमाणे जीवनमुक्त पुरुष प्रारब्धक्षय झाल्यानंतर वर्तमानकाळातील मिथ्या शरीराचा त्याग करून विदेहकैवल्यावस्था प्राप्त करतो.  म्हणजेच कारणाचा अभाव असल्यामुळे त्याला पुन्हा जन्म येत नाही तर उपाधीचा त्याग झाल्यानंतर निरुपाधिक परब्रह्मस्वरूपाने राहातो.  

  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –

तत्परायण | Stability in Practice

जरी सर्व चित्तवृत्ति ब्रह्मात्मस्वरूपामध्ये स्थिर, दृढ झाल्या तरी सुद्धा कधी कधी अन्य प्रयोजनाची अपेक्षा असल्यामुळे त्या निष्ठेमध्ये प्रतिबंध निर्माण होतात. याचे कारण ज्ञानी पुरुष सुद्धा शरीरयात्रेसाठी किंवा लोकसंग्रह करण्यासाठी अनेक प्रकारच्या बाह्य कर्मामध्ये प्रवृत्त होत असतो. त्यामुळे कळत-नकळत त्याची बहिर्मुख होण्याची शक्यता आहे. तसेच त्या मनामध्ये विषयसंगाने आणि जनसंपर्कामुळे चांगले-वाईट विचार किंवा प्रसंगामुळे मनाचा क्षोभ, संताप होऊन विक्षेप निर्माण होतात. त्याचे मन काही प्रमाणामध्ये अस्वस्थ व व्याकूळ होते. याचा परिणाम म्हणजे ब्रह्मनिष्ठेमध्ये काही प्रमाणात प्रतिबंध निर्माण होतात. ब्रह्मनिष्ठा असूनही परमशांति मिळत नाही.

म्हणून विद्वान पुरुषाने शरीराने कर्म करीत असताना सुद्धा आहारविहारादि सर्व व्यापारामध्ये बुद्धीने कर्मांचा किंवा विषयांचा आश्रय न घेता सतत ब्रह्मस्वरूपाचा आश्रय घ्यावा. म्हणजेच बाह्य वृत्तींचा निरास करून आत्मस्वरूपात स्थिर होण्याचा अभ्यास करावा. ‘मी’ आत्मा अकर्ता-अभोक्ता आहे हे जाणून साक्षित्वाचा अखंड अभ्यास करावा. तोच तत्परायण आहे.

या अभ्यासामुळे –

योगरतो वा भोगरतो वा सङ्गरतो वा सङ्गविहिनः |

यस्य ब्रह्मणि रमते चित्तम् नन्दति नन्दति नन्दत्येव ||     (भजगोविन्दम् )

तो योगी योगाभ्यासामध्ये असो किंवा प्रारब्धाने प्राप्त होणाऱ्या भोगामध्ये असो, तसेच जनसंपर्कामध्ये असो किंवा जनसंपर्काचा त्याग करून एकांतामध्ये असो, त्याचे मन ब्रह्मस्वरूपामध्ये तन्मय झालेले असल्यामुळे तो सर्व प्रसंगामध्ये किंवा परिस्थितीमध्ये नित्य आनंदी, प्रसन्न असतो. तोच जीवनामधील खरा आनंद उपभोगतो. नव्हे, तर तोच आनंदस्वरूप होतो.

भगवान म्हणतात –

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः |

आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ||  (गीता अ. ३-१७)

जो आत्म्यामध्ये रममाण झालेला असून आत्मतृप्त आणि आत्मसंतुष्ट असतो, त्या यतीला कोणतेच कर्तव्य शिल्लक राहात नाही.

  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

  

                                                         - हरी ॐ –

तन्निष्ठ | Stability in Conviction

घरामध्ये नादमधूर संगीत चालू असताना जर बाहेरून कर्णकर्कश आवाज आला तर त्या आवाजाच्या प्रभावाने सुरेल संगीताचा ध्वनि लुप्त झाल्यासारखा वाटतो.  किंवा सुगंधी अगरबत्ती पेटविल्यानंतर तिचा सुगंध घरात दरवळतो.  परंतु दुर्गंधाच्या प्रभावाने सुगंध लुप्त झाल्यासारखा वाटतो.  

त्याचप्रमाणे समाधिअवस्थेमध्ये ‘अहं ब्रह्मास्मि’ ही वृत्ति निर्माण होते आणि त्यामुळे साधकाला निरतिशय आनंदाचा अनुभव येतो.  परंतु समाधिअवस्थेमधून बाहेर आल्यानंतर देहाच्या संगाने देहतादात्म्य निर्माण होऊन ‘मी’ देह आहे ही वृत्ति पुन्हा प्रबल होते.  त्यामुळे समाधिअवस्थेमधील ‘मी’ ब्रह्म आहे हे ज्ञान लुप्त झाल्यासारखे वाटते.  तसेच निरतिशय आनंदाची अनुभूति सुद्धा नाहीशी होते आणि पूर्ववत मी मर्त्य आहे, मी सुखीदुःखी आहे या वृत्ति निर्माण होतात.  याचा अर्थ साधक स्वस्वरूपामध्ये दृढ झालेला नाही.  म्हणून साधकाने निष्ठा प्राप्त करण्यासाठी ब्रह्माभ्यास करावा.  

यासाठी आचार्य सांगतात – तच्चिंतनं तत्कथनं अन्योन्यं तत्प्रबोधनम् |   (तृप्तिदीप)

सतत ब्रह्माकार वृत्तीचा अभ्यास करावा.  एकांतामध्ये बसून सर्व वृत्तींचा निरास करून सजातीय ब्रह्माकार वृत्ति निर्माण करावी.  तसेच अन्य साधकांबरोबर ब्रह्मस्वरूपाची चर्चा करून शंका निरसन कराव्यात आणि अज्ञानी मनुष्याच्या संगतीमध्ये त्याला आत्मस्वरूपाचे प्रबोधन करावे.  या सर्व अभ्यासाने सतत ब्रह्माकार वृत्ति निर्माण होते व हळूहळू सर्व संशय, विपार्याय निरास होऊन वृत्ति दृढ होते.  

याप्रमाणे बुद्धीची आत्मस्वरूपामध्ये निश्चलता प्राप्त होते.  अशी ज्यांची दृढ वृत्ति झालेली आहे ते तन्निष्ठ झालेले आहेत असे म्हटले आहे. 

श्रुति म्हणते – यत्र यत्र मनो याति तत्र तत्र समाधयः  |   (दृक्दृश्यविवेक)

ज्या ज्या विषयाकडे मन जाते तेथेच त्याची समाधि असते.  म्हणजेच विषय पाहात असताना सुद्धा तो स्वस्वरूपामध्ये स्थिर असतो.

  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –