दृश्य जगाचे मूळ कारण काय? | Root Cause Of Visible Universe

 

हे जग डोळ्यांना दिसत आहे.  दिसत असेल तर ते नक्कीच उत्पन्न झाले आहे आणि जग उत्पन्न झाले असेल तर त्या जगाला काहीतरी कारण हे असलेच पाहिजे.  करणं विना कार्यं न सिध्यति |  कारणाशिवाय कार्याची सिद्धि होत नाही, असा न्याय आहे.  मग येथे दिसणारे हे विश्व कोठून व कसे उत्पन्न झाले ?  हा प्रश्न आहे.

 

म्हणून विश्वाच्या कारणाचा सर्वजण शोध घेत आहेत.  परंतु जसे रज्जु-सर्प दृष्टांतामध्ये आपल्याला साप दिसतो.  तो साप कोठून उत्पन्न झाला ?  असा विचार करू लागलो तर तो साप दोरीमधून उत्पन्न झाला, हे त्याचे उत्तर आहे.  पण असे उत्तर मिळाले तरी सापाची प्रत्यक्ष निर्मिती झालेलीच नाही, ही वस्तुस्थिति आहे.  तरीही जोपर्यंत आपणास तो साप दिसत आहे, तो खरा वाटत आहे, तोपर्यंत आपणास दुसरा पुरुष समजावून देतो की, “अरे !  तुला जरी तो साप दिसत आहे, तो दोरीमधून उत्पन्न झाल्यासारखा वाटत आहे”, तोपर्यंतच दोरी हे त्या सापाचे कारण आहे.

 

परंतु ज्यावेळी आपणास समजेल की, अरे !  हा खरा साप नसून केवळ भास आहे, दोरीच केवळ सत्य आहे.  साप वस्तुतः उत्पन्नच झालेला नाही.  त्यामुळे सापाच्या निर्मितीचे खरे कारण दोरी असूच शकत नाही.  म्हणून दोरी व साप यांच्यामध्ये कारण-कार्यभाव शक्य नाही.  कारण येथील भ्रमात्मक सापाच्या निर्मितीमध्ये अन्य सहकारी कारणांचाही अभाव आहे.  त्यामुळे सिद्ध होते की, सापाची निर्मिती ही खरी नसून कल्पित आहे.

 

व्यवहारामध्ये आपण जेव्हा प्रत्यक्ष निर्मिती पाहतो तेव्हा तेथे मुख्य करणाबरोबरच अन्य सहकारी कारणे सुद्धा असतात.  जसे मातीपासून घट निर्माण होताना माती या कारणाबरोबरच पाणी, चाक वगैरेदि सहकारी करणे आहेत.  ही सर्व कारणे एकत्र येऊन घटाची प्रत्यक्ष निर्मिती होते.  मात्र दोरीमधून आपणास जो साप दिसतो त्यामध्ये सहकारी कारणांचा अत्यंत अभाव आहे.  म्हणून साप हा दोरीतून निर्माण झाल्यासारखा वाटला तरी तो कल्पितच आहे.  त्यामुळे दोरी व साप यांच्यामध्ये जसा कारण-कार्यभाव नाही, तसेच परब्रह्मामधून हे विश्व प्रत्यक्ष उत्पन्नच झालेले नाही.  कारण येथे परब्रह्माशिवाय अन्य वस्तु अस्तित्वातच नसल्यामुळे सहकारी कारणांचाही अभाव आहे.

 

म्हणून ब्रह्म व विश्व यांच्यातही कारण-कार्य संबंध सिद्ध होत नाही.  त्यामुळे ब्रह्मस्वरूप हे अद्वय व अधिष्ठानरूप असून दिसणारे विश्व हे पूर्णतः मिथ्या, कल्पित आहे.  हाच येथे अभिप्राय आहे.

 

- "योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti 2022

- हरी ॐ–

साधुदर्शनाची पद्धती | Way Of Meeting A Saint

 

वसिष्ठ मुनि येथे साधुदर्शनाची पद्धती सांगतात.  साधूंचे रोजच सहज दर्शन मिळाले, तर डोके टेकवायचे आणि दर्शन घ्यायचे हा केवळ एक उपचार राहतो.  त्यामध्ये भावाची जागृति होत नाही.  नमस्कारामध्ये किंवा दर्शनामध्ये बाह्य क्रिया महत्त्वाची नाही.  आपण जसे बाहेरचे विषय पाहतो, तसे पाहणे म्हणजे दर्शन नाही.  दर्शन आणि नमस्कार हा मनाचा एक नतमस्तक भाव आहे.

 

साधु किंवा गुरु ही एक व्यक्ति किंवा शरीर नाही.  विश्वामधील अन्य माणसांच्याप्रमाणे एखादा मर्त्य मनुष्य नाही.  आपला कोणी आप्त, बंधु किंवा नातेवाईक सुद्धा नाही.  म्हणून महापुरुषांशी कोणीही कोणतेही नाते सुद्धा जोडू नये.  त्यांच्याकडे कोणत्याही नात्याने पाहू नये.  कारण असे महापुरुष किंवा गुरु म्हणजे तत्त्व असून साक्षात् परब्रह्मस्वरूप आहेत.  भगवान शिव सुद्धा माता पार्वतीला गुरुस्वरूपाचे वर्णन करताना म्हणतात –  

गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः |  गुरुः साक्षात् परब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः ||  (गुरुगीता)

या तत्त्वाकडे पाहताना साधकाचा भाव अत्यंत शरणागतीचा हवा.  या भवसागरामधून पार नेण्यासाठी साधकाने गुरूंच्या चरणी प्रार्थना करावी.  त्यासाठी आत्मज्ञानाची याचना करावी.

 

वसिष्ठ मुनि येथे हीच व्याकुळता सांगतात.  गुरुंच्याकडे केवळ शरीराने नव्हे तर मनाने जावे.  गुरुदर्शनाची मनामध्ये ओढ आणि व्याकुळता हवी.  ती सत्संगाची-ज्ञानाची व्याकुळता आहे.  म्हणून हे रामा !  दरिद्री माणूस जसा हिरे-माणके पाहण्यासाठी उत्सुक असतो, तसेच साधकाला सत्संगामध्ये जाण्याची, साधुदर्शनाची, ज्ञानश्रवणाची व साधनेची तीव्र इच्छा निर्माण झाली पाहिजे.  गुरूंचे उपदेशामृत श्रवण करण्यासाठी चातकाप्रमाणे आतूर झाले पाहिजे.  त्याशिवाय सत्संगाचे - गुरूंचे महत्त्व समजत नाही.  गुरुंच्याजवळ कसे जावे, कसे दर्शन घ्यावे, त्यांच्याशी कसे बोलावे, याचे शिष्टाचार आहेत.  केवळ शरीराने जवळ राहून उपयोग नाही.  जोपर्यंत भाव उदयाला येत नाही, तोपर्यंत सत्संगाचा उपयोग होत नाही.

 

 

- "योगवासिष्ठ" (द्वितीय मुमुक्षुव्यवहार प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१९   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2019

- हरी ॐ–

सद्गुरू त्यांच्याच कृपेने भेटतात | Sadguru Meets By His Own Grace

 

कदाचित आपण स्वप्रयत्नाने महापुरुषांच्या जवळ जाऊ शकू परंतु त्यांची कृपा मिळेलच असे नाही.  याचे कारण प्रत्येकाचे प्रारब्ध !  येथे साधूजवळ आपपर भाव नाही.  कृपा सर्वांच्यावर आहे.  परंतु ज्यावेळी भाग्य फलोन्मुख होईल किंवा होण्याची वेळ येईल तेव्हाच ती कृपा मिळेल.  मग तुमची इच्छा असो वा नसो.  ते त्यांच्या सामर्थ्याने आपल्याला जवळ खेचतील.  नाहीतर कितीही प्रयत्न केला तरी मिळणार नाही.  अशा काही घटना घडतील किंवा प्रसंग येतील की आपली श्रद्धा त्यांच्यामध्ये निर्माण होणार नाही.  साशंक वृत्ति निर्माण होईल आणि आपण शरीराने कितीही जवळ असलो तरी मनाने साधुपुरुषाच्या जवळ जाऊ शकत नाही.  ते मन त्यांच्यापासून दूर खेचेल.

 

सर्वजण जरी माहात्म्याजवळ गेले तरी प्रत्येकाची अंतरिक इच्छा, तीव्रता भिन्न-भिन्न असते, काहींचा परमार्थ आवडीचा असतो, काहींचा सवडीचा तर काहींचा नडीचा असतो.  नडीने परमार्थ करणारेच जास्त असतात.  आवडीने करणारे फारच थोडे !  म्हणून जशी ज्यांची इच्छा असते त्याप्रमाणेच त्याला फळ मिळते.  त्यामुळे साधुमध्ये भेदभाव नाही.  सर्वांचा उद्धार व्हावा हीच त्यांची इच्छा असते.  परंतु आम्ही खरोखरच त्याला अधिकारी आहोत का ?  हा प्रश्न आहे.  सर्व शिष्यांच्यामधून स्वामी विवेकानंदानाच रामकृष्णांनी साक्षात्कार दिला.  का ?  याला व्यावहारिक उत्तर नाही.  फक्त एकच त्यांची तीव्र इच्छा, अंतरिक तळमळ ही पराकोटीची होती.

 

याचाच अर्थ महात्म्यांचा फक्त शारीरिक संग किंवा जवळीक असणे म्हणजे त्यांची कृपा नाही तर जेव्हा आमच्या मनात त्यांच्याविषयी अत्यंत एकनिष्ठा, श्रद्धा, अनन्य प्रेम निर्माण होऊन तीव्र तळमळ निर्माण होईल त्यावेळी मनाने त्यांच्याशी खरा संग निर्माण होतो आणि त्यावेळीच आमच्यावर त्यांची कृपा होईल.  त्यांच्या कृपेने आम्ही संसार पार करू शकू.  म्हणून त्यांच्याच कृपेने ते प्राप्त होतात.

 

 

- "नारदभक्तिसूत्र" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, एप्रिल २००६
- Reference: "Narad Bhaktisutra" by Param Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3^rd Edition, April 2006

- हरी ॐ –

द्रष्टा आणि दृश्याचे खरे स्वरूप | The Reality Of Seer And Seen

 

या चार श्लोकांच्यामधून श्रीवसिष्ठ मुनि अत्यंत सखोल भाग स्पष्ट करतात व सिद्ध करतात की, द्रष्टा जीव व दृश्य विश्व हे सर्वच केवळ संकल्पामधून निर्माण झाले असून अत्यंत काल्पनिक व मिथ्या आहे.  जसे स्वप्नामध्ये आपण आपल्या स्वतःचाच मृत्यु पाहिला तर तेथे द्वित्व निर्माण होते.  म्हणजेच मरणारा मी - एक व त्याला पाहणारा मी - दुसरा !

 

जसे स्वप्नामध्ये आपल्याला आपण स्वतःच पांथस्थ असून चालताना दिसतो.  येथे स्वप्नात दिसताना आपल्याला आपला स्थूल देह जरी चालताना दिसला तरी तो देह प्रत्यक्ष स्थूल नसून स्वप्नामधील कल्पित देह असतो.  मात्र तरीही स्वप्नपुरुष स्वप्नकाळी त्या स्वप्नदेहाला स्थूल देह म्हणूनच पाहतो.  त्याचप्रमाणे परमात्मा सुद्धा आपल्याला चित्ताच्या कल्पनेने स्वतःच्या सूक्ष्म देहाची कल्पना करतो व तशीच पुढे जन्माला येणाऱ्या स्थूल देहाचीही - व्यष्टि जीवाची कल्पना करतो.  याचा अर्थच परमात्म्याचा सूक्ष्म देह व स्थूल देह हे दोन्हीही काल्पनिक व मिथ्याच आहेत.  परमात्म्याचा सूक्ष्म देह म्हणजे ईश्वर होय आणि परमात्म्याचा स्थूल देह म्हणजे संपूर्ण दृश्य जग होय.

 

"हे राघवा !  याप्रमाणे परमात्मा सूक्ष्म व स्थूल देहाने युक्त झाला की, मग तो परमात्मा आपल्या सूक्ष्म देहामध्ये म्हणजे आपल्या चित्तामध्येच सर्व दृश्य विषयांचा अनुभव घेत असतो.  आपणास डोळ्यांना सर्व विषय आपल्या बाहेर दिसत असतील तरीही वस्तुतः ते सर्व विषय आपण आपल्या चित्तामध्येच अनुभवत असतो.  त्यामुळे आपण खरे तर आपल्याच चित्तामध्ये त्या विषयांची कल्पना करून त्या काल्पनिक विषयांना पाहत असतो.  म्हणून जणू काही आपण बाहेरचे विषय बाहेरच त्याग करतो व चित्तामध्ये त्यांचा अनुभव घेतो."

 

"यावरून सिद्ध होते की, आपणास अनुभवायला येणारे हे संपूर्ण दृश्य विश्व व विषय हे वस्तुतः बाहेर नसून आपल्याच चित्तामध्ये कल्पित केलेले विषय आहेत.  त्यामुळे जे आपल्या चित्तामध्ये आहेत, ते विषय आपल्याला बाहेर असल्यासारखे वाटतात.  त्यामुळे रामा !  हे सर्व दृश्य विश्व असो, विषय असोत किंवा स्थूल उपाधि असो, हे सर्वच परमात्म्याच्या चित्ताची केवळ आणि केवळ कल्पना आहे.  त्याशिवाय या कशालाही लेशमात्रही अस्तित्व नाही.  हाच येथे अभिप्राय आहे.  म्हणून रामा !  हे सर्व दृश्य विषय बाहेर नसून चित्तामध्ये आहेत.  अर्थात चित्तकल्पित आहेत, हे तू लक्षात ठेव."

 

- "योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti 2022

- हरी ॐ–

करुणः | Empathetic

 

करुणा कृपा दुःखितेषु दया तद्वान् करुणः सर्वभूताभयप्रदः संन्यासी इत्यर्थः |  दुःखी, दीन-दुबळ्या लोकांच्यावर दया करणे म्हणजेच करुणा होय.  संत तुकाराम महाराज म्हणतात –  

जे का रंजले गांजले |  त्यासी म्हणे जो आपुले |  

तोचि साधु ओळखावा |  देव तेथेची जाणावा ||                       (अभंग-गाथा)

तापत्रयांनी होरपळलेले जे अत्यंत दुःखी, कष्टी, असाहाय्य, अगतिक जीव आहेत, सर्वच बाजूंनी संकटे आल्यामुळे जे धैर्यहीन, अत्यंत निराश झालेले आहेत, ज्यांना स्वतःच्या सामर्थ्याने या परिस्थितीमधून बाहेर पडता येत नाही, अशा जीवांच्यावर हा पुरुष कृपा, दया करतो.  त्यांना आनंद देण्याचा प्रयत्न करतो.

 

असे हे जीव दुःखामुळे अत्यंत दीन, व्याकूळ, आर्त झाल्यामुळे सतत परमेश्वराचा धावा करीत असतात.  त्यांच्या सर्व महत्त्वाकांक्षा पत्त्यांच्या बंगल्याप्रमाणे जमीनदोस्त झाल्यामुळे ते नैराश्याच्या अंधःकारात पूर्णपणे बुडून जातात.  जीवनामध्ये कधीतरी, कोणीतरी आशेचा उषःकाल दाखवेल म्हणून प्रतीक्षा करतात.  त्यासाठीच ते कसेतरी जीवन जगत राहातात.

 

अशा या दीनदुबळ्या जनांच्यावर दयेचा, कृपेचा वर्षाव करण्यासाठी परमेश्वर स्वतःच ज्ञानी पुरुषाच्या रूपाने अवतीर्ण होऊन या भूतलावरील दीन लोकांच्यावर कृपाकटाक्ष टाकतो.  ज्ञानी पुरुषाच्या मनामध्ये त्यांच्याविषयी अपार करुणा असते.  त्याच्या हृदयामध्ये दयेचा पाझर फुटून तो त्यांना सुखी करण्यासाठी रात्रंदिवस झटतो.  त्यांच्या दुःखाने तो स्वतःच व्याकूळ होतो.  आपल्याशिवाय अन्य व्यक्ति दुःखी-कष्टी आहे, ही कल्पनाच तो सहन करू शकत नाही.  ही त्याची व्याकुळता वरवरची नसते.  तो अंतरिक तळमळीने सतत त्यांच्यासाठी काया-वाचा-मनाने प्रयत्न करतो.  म्हणूनच तो करुणेचा सागर बनतो.  सर्वांची दुःखे निवारण करण्याचा प्रयत्न करतो.  यालाच ‘करुणा’ असे म्हणतात.  तो साक्षात करुणामय मूर्ति होतो.

 

या विश्वामध्ये दुसऱ्याच्या दुःखाने आनंदी होणारे लोक भरपूर आहेत; परंतु दुसऱ्याच्या दुःखाने दुःखी होणारे लोक अत्यंत दुर्लभ, विरळ आहेत.  तेच लोक जीवनभर दुसऱ्यांच्या जीवनामध्ये सुगंध निर्माण करण्यासाठी चंदनाप्रमाणे झिजतात.

 

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ–

शेकडो तीर्थांचे दर्शन | Hundreds Of Pilgrimages

हे राघवा !  सत्संगाचा महिमा अगाध आहे.  ज्याने या सत्संगरूपी शीतल गंगेमध्ये स्नान केले आहे, त्याला दान, अन्य तीर्थे, तप, किंवा यज्ञयाग या साधनांची आवश्यकता राहत नाही.  कारण साधु हे स्वतःच तीर्थस्वरूप असतात.  गंगेप्रमाणे स्वतः अत्यंत शुद्ध असून दुसऱ्यांनाही पवित्र करतात.  म्हणून म्हटले आहे –

साधूनां दर्शनं पुण्यं तीर्थभूता हि साधवः |  कालेन फलते तीर्थं सद्यः साधुसमागमः ||  (शुकसप्ततिः)  

 

साधु हे स्वतःच तीर्थस्वरूप असून त्यांचे दर्शनही पुण्यकारक आहे.  त्यांचे दर्शन घेणे म्हणजे शेकडो तीर्थांचे दर्शन घेण्याप्रमाणे आहे.  बाहेरचे तीर्थ काही काळाने फलद्रूप होते.  परंतु सत्संगरूपी तीर्थाचे फळ मात्र तात्काळ प्राप्त होते.  म्हणून सत्संग हा गंगेप्रमाणे अत्यंत शुद्ध, पवित्र व शीतल आहे.

 

अशा सत्संगरूपी तीर्थामध्ये ज्यांनी स्नान केले आहे, ज्याचे मन सत्संगामध्ये, गुरुसेवेमध्ये तल्लीन, तन्मय आणि तद्रूप झाले आहे, त्यांना दान, तीर्थयात्रा, भ्रमण, भिन्न-भिन्न तपश्चर्या किंवा यज्ञयागादि कर्म अशा कोणत्याही बहिरंग साधनांचे प्रयोजन राहत नाही.  याचे कारण संत हे स्वतः तीर्थस्वरूप असून ते तीर्थालाही पावन करणारे आहेत.

 

जेथे जेथे संत जातील, ती भूमि, तो प्रदेश, ते स्थान, तेथिल प्राणी, माती, तेथिल जीवजंतु, सर्वच काही पवित्र होऊन जाईल.  यामध्ये तिळमात्र शंका नाही.  म्हणून वसिष्ठ मुनि येथे म्हणतात की, "हे रामा !  जो सत्संगामध्ये आहे, गुरूंची मनोभावे सेवा करीत आहे, त्याला आपोआपच चित्ताची शुद्धि, दैवीगुणसंपत्ति मिळून ज्ञानाची प्राप्ति होईल.  त्याला वेगळे काही करण्याची आवश्यकता नाही."

 

 

- "योगवासिष्ठ" (द्वितीय मुमुक्षुव्यवहार प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१९   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2019

- हरी ॐ–

संपूर्ण तोटा | Infinite Loss

 

व्यवहारामध्ये एखाद्या धंद्यामध्ये जर नाश झाला, संपूर्ण तोटाच झाला तर कदाचित पुन्हा प्रयत्नाने धंद्याचा जम बसविता येईल.  परंतु मनुष्यजन्मामध्ये येऊनही आत्मस्वरूपाचे ज्ञान न झाल्यामुळे होणारी हानी ही भयंकर विनाशकारी आहे.  स्वस्वरूपाचे ज्ञान न झाल्यामुळेच मनुष्य अज्ञानवश होतो.  अज्ञानामधून अध्यासाची निर्मिती होते आणि एकदा अध्यास झाला की, जीव जन्मानुजन्मे त्या अध्यासामध्येच जगतो.  जन्माला आल्याबरोबर शरीराशी तादात्म्य पावतो व स्वतःला मर्त्य म्हणवून घेतो.  त्यामधूनच पुढचा सर्व संसार प्रारंभ होतो.

 

जीवाच्या बुद्धीवर माया आवरण घालते.  रोज नवी नवी प्रलोभने निर्माण होतात.  मनुष्य त्यास बळी पडतो.  कनक-कांचन-कामिनी यामध्येच अडकतो.  रात्रंदिवस त्याला विषयांचाच ध्यास लागतो.  पैसा, स्त्रीभोग, प्रॉपर्टी, धंदा याशिवाय त्याला काहीही सुचत नाही.  विषयभोग भोगण्यामध्ये आयुष्य कसे निघून गेले, हेही त्याला समजत नाही.  मृत्यु झाल्यानंतर पुन्हा पुढचा जन्म, पुन्हा मृत्यु असे अव्याहत चक्र चालू राहते.  त्यामध्येच मनुष्य बद्ध होतो.

 

बहिरंगाने मनुष्याने जीवनाचा कितीही विकास केला, प्रगति केली किंवा ऐहिक समृद्धि, ऐश्वर्य, भरभराट केली, चार-दोन बंगले बांधले, अनेक ठिकाणी प्रॉपर्टीज निर्माण केल्या, स्वीस बँकांमधून पैसे साठवून ठेवले तरी त्यावर मानवी जीवनाची यशस्विता ठरत नाही.  इतकेच नव्हे तर बाह्य विषयांचे कितीही ज्ञान घेतले, अनेक पदव्या संपादन केल्या, संगीत-कला-नृत्य आदि अनेक क्षेत्रांचे ज्ञान घेतले तरी जोपर्यंत मनुष्याला स्वस्वरूपाचे ज्ञान होत नाही, तोपर्यंत त्याच्या जीवनाला परिपूर्णता येऊ शकत नाही.  हे त्रिवार सत्य आहे.

 

म्हणूनच श्रुति येथे सांगते की – या मनुष्यजन्मामध्ये जिवंत असताना मनुष्याने आत्मस्वरुपाला जाणले तर त्याच्या जीवनात काही अर्थ किंवा तथ्य आहे.  म्हणजे त्याचे जीवन सफल आहे.  अन्यथा सर्व प्राणिमात्रांच्यामध्ये अत्यंत दुर्लभ असणारे मनुष्यशरीर प्राप्त होऊनही जर मनुष्याने आत्मस्वरूपाला जाणले नाही तर त्याचे जीवन व्यर्थ, निष्फळ आहे.  त्याचा तो महान नाश आहे.

 

 

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ–