दैन्यावस्थेचे महात्म्य | Importance of Humility

संतश्रेष्ठ श्री गजानन महाराज लिहितात –

      संतत्व नाही कवित्वात संतत्व नाही मठात |  

      संतत्व नाही विद्वत्तेत तेथे स्वानुभव पाहिजे ||  

याप्रमाणे साधकाच्या अंतःकरणामध्ये तीव्र व्याकुळता हवी.  ही व्याकुळता प्राप्त करण्यासाठी मी भगवंताला, शिवाला पुन्हा पुन्हा नमस्कार करतो.  काया-वाचा-मनसा त्याची सेवा करतो.  या सर्व सेवेचे फळ म्हणजेच दैन्यावस्थेची प्राप्ति !  म्हणूनच येथे म्हटले आहे – प्रणामो दैन्यलब्धये |  

भगवान नारदमहर्षि सुद्धा आपल्या गुरूंना व्याकूळ होऊन प्रार्थना करतात – “हे गुरो !  मी आज चौदा विद्या, चौसष्ठ कला यांमध्ये पारंगत आहे.  तरीही मी अत्यंत शोकाकुल आहे.  अगतिक होऊन तुला शरण आलेलो आहे.  तूच मला या शोकसागराच्या पार करून ने.”  या अवस्थेलाच व्याकुळता म्हणतात.  त्यावेळी साधकाचे मन फक्त परमशांतीसाठीच चातकाप्रमाणे आतुर होते.  अशी उत्कट भावावस्था प्राप्त करण्यासाठीच मी – नमः शिवाय |  ईश्वराला, शिवाला पुन्हा पुन्हा नमस्कार करतो.  त्यासाठीच सेवा करतो.  

जसे, घराला चारही बाजूंनी आग लागली, आगीचा लोळ आपल्यापर्यंत आला, आपला कपडा पेटला, तर त्यावेळी आपण आपल्या सल्लागारांना सल्ले विचारात बसत नाही.  अन्य जीवनभर संग्रह केलेल्या वस्तु सांभाळत बसत नाही.  एकेका क्षणाने मृत्यु आपल्यावर झेपावत असतो.  हे जेव्हा दिसते, त्याचवेळी जीवनाची किंमत कळते.  सहज जगत असतो, तोपर्यंत जीवनाची किंमत कळत नाही.  आग लागल्यावर सर्व शक्तीने, व्याकुळतेने, तीव्र गतीने आपण पाण्याकडे धाव घेतो.  भगवंताच्या प्राप्तीसाठी अशीच व्याकुळता निर्माण झाली पाहिजे.  त्यासाठीच नमः शिवाय |  म्हणजे मी शिवाला पुन्हा पुन्हा नमस्कार करतो.  

किंवा दैन्यं याचा दुसरा अर्थ होतो – ज्ञाप्तिः |  जो साधक निष्काम झालेला असून त्याच्या मनामध्ये प्रखर वैराग्य निर्माण झालेले आहे, तो सुद्धा नमः शिवाय |  - ज्ञाप्तिसिद्धये |  आत्मज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी नमस्कार करतो.  ज्ञानप्राप्ति हेच साधकाचे अंतिम साध्य आहे.  

- "ॐ नमः शिवाय" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, मार्च २०१५   
- Reference: "Om Namah Shivay" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 3^rd Edition, March 2015

- हरी ॐ –

त्याग आणि चतुर्विध पुरुषार्थ | Sacrifice and 4 Life-Goals

धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष या चार पुरुषार्थांपैकी अर्थ आणि काम हे ऐहिक पुरुषार्थ आहेत.  व्यवहारामध्ये धन, संपत्ति वगैरे कोणतीही कामना पूर्ण करण्यासाठी तीन घटकांची आवश्यकता असते. प्रयत्नं, कालं, दैवम्.  प्रयत्न म्हणजेच कोणतीही इच्छा पूर्ण करावयाची असेल तर केवळ मनोरथ रचून इच्छा पूर्ण होत नाही.  त्यासाठी पुरुषप्रयत्न म्हणजेच योग्य कर्म करावे लागते.  दुसरा घटक आहे – काळ!  साध्यप्राप्तीपर्यंत सातत्याने काही काळ न थकता, न थांबता कर्म केले पाहिजे.  

मात्र ‘दैव’ हा तिसरा घटक मनुष्याधीन नसून उलट मनुष्यच दैवाधीन असतो.  दैव म्हणजेच परमेश्वराची अज्ञात शक्ति होय.  तोच घटक संपूर्ण विश्वावर, सर्व जीवांच्यावर नियमन करीत असतो.  म्हणून तोच ईशनशील ईश्वर असून कर्तुं-अकर्तुम् आहे.  जीव हा नियम्य असून ईश्वर हा नियामक आहे.  म्हणूनच कोणत्याही कार्याच्या आरंभी आपण कार्यसिद्धीसाठी परमेश्वराचे आवाहन करतो.  ‘दैव’ हा तिसरा घटक अनुकूल असेल तरच कार्यसिद्धी होते.  अर्थ आणि कामाच्या प्राप्तीसाठी सुद्धा ईश्वराचे आवाहन आवश्यक आहे.  परमेश्वराचे आशीर्वाद-अनुग्रह-कृपा आवश्यक आहे.  म्हणून अर्थ व कामासाठी मी – ‘नमः’ म्हणजेच इदं त्यजामि |  मी ईश्वराला पत्र-पुष्पादि अर्पण करीत आहे.  

तिसरा ‘धर्म’ हा पारलौकिक पुरुषार्थ आहे. पारलौकिक स्वर्गप्राप्ति व स्वर्गभोग मिळावेत, यासाठी मी – नमः – इदं सर्वं त्यजामि | मी पत्र-पुष्पादि अर्पण करतो. स्वर्गादि प्राप्तीसाठी वेदांच्यामध्ये अनेक प्रकारचे यज्ञयागादि कर्म सांगितले जातात. यज्ञामध्येही हवन केले जाते. म्हणजेच तेथेही अर्पण केले जाते. त्याग केले जाते.

चवथा पुरुषार्थ म्हणजेच परमपुरुषार्थ ‘मोक्ष’ होय.  त्या मोक्षाच्या प्राप्तीसाठी मी सर्व त्याग करतो.  मोक्ष म्हणजेच – अत्यंत दुःखनिवृत्तिः निरतिशय आनंदस्य प्राप्तिः |  सर्व प्रकारच्या दुःखांचा निरास आणि निरतिशय आनंदाची, सुखाची प्राप्ति होय.  निरतिशय आनंद हेच परमात्म्याचे स्वरूप आहे.  ते स्वरूप प्राप्त करण्यासाठीच म्हणजे मोक्षप्राप्तीसाठी – अहं इदं इदं त्यजामि |  मी या सर्वांचा त्याग करतो.  याचे कारण परमात्मस्वरूप प्राप्त करावयाचे असेल तर परमात्माव्यतिरिक्त अन्य सर्व विषयांचा त्याग केला पाहिजे.  

- "ॐ नमः शिवाय" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, मार्च २०१५   
- Reference: "Om Namah Shivay" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 3^rd Edition, March 2015

- हरी ॐ –

“ नमः ” म्हणजे त्याग | “Namah” Means Sacrifice

‘नमः’ याचा कर्मकांडामध्ये ‘त्याग’ असा अर्थ आहे.  यज्ञामध्ये यजमान मंत्रांच्या साहाय्याने यज्ञकुंडामध्ये हवन करीत असतो – इन्द्राय स्वाहा इदं न मम |  अग्नेय स्वाहा इदं न मम |   ज्यावेळी मी एखादी गोष्ट त्याग करतो, अर्पण करतो, त्यावेळी त्या वस्तुवरील माझा मालकी हक्क संपतो.  त्याग म्हणजेच ममत्वाचा त्याग होय.  त्याग म्हणजे समर्पण होय.  त्याग म्हणजे देवून टाकणे नव्हे.  ‘त्याग’ ही शारीरिक क्रिया नसून अंतःकरणाचा एक उदात्त भाव आहे.  

एखादी वस्तु मला निरुपयोगी असेल किंवा आपल्या घरात अडगळ झालेली असेल, म्हणून ती दुसऱ्याला देवून टाकावी, या वृत्तीने दिले असेल तर त्यास ‘त्याग’ म्हणता येत नाही.  अन्यथा दुसऱ्याने मला मोठे म्हणावे, समाजामध्ये मान-सन्मान, प्रतिष्ठा मिळावी, या हेतूने किंवा निवडणुका जवळ आल्यानंतर मतांसाठी जर काही दिले तर त्याला ‘त्याग’ असे म्हणता येत नाही.  याचे कारण त्याग करीत असताना खरे तर वस्तु, पैसा यांचा त्याग नसून या सर्वांच्याविषयी आपल्या मनामध्ये जो ममत्वाचा भाव असतो, त्याचा त्याग आहे.  

सर्वात शेवटी “मी त्याग केला” या अहंकारवृत्तीचा त्याग होणे, हा खरा त्याग आहे.  त्यागाच्या वृत्तीमागे शुद्ध आनंद असतो.  त्याग करून आनंद मिळत नसेल, उलट मनामध्ये रुखरुख वाटत असेल, एखादी वस्तु दिली म्हणून पश्चाताप होत असेल तर तो ‘त्याग’ नव्हे.  

याठिकाणी साधक ‘नमः शिवाय’ यामधून शिवाला सर्व समर्पण करीत आहे.  म्हणजेच त्याग करण्यास योग्य असणारे पत्र, फळ, फूल वगैरे अर्पित आहे.  त्याचे फळ म्हणजेच साधकाला आनंदाची प्राप्ति होते.  

- "ॐ नमः शिवाय" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, मार्च २०१५   
- Reference: "Om Namah Shivay" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 3^rd Edition, March 2015

- हरी ॐ –

“ॐ नमः शिवाय” – १ | Meaning of “Om Namah Shivay” – 1

प्रथम मंत्रामधून ‘नमः शिवाय’ या दोन शब्दांचा अर्थ सांगितलेला आहे.  ‘नमः’ शब्दाचा वाच्यार्थ ‘त्याग’ असून हा अर्थ कर्मकांडामध्ये प्रसिद्ध आहे.  ‘शिवाय’ या शब्दामध्ये दोन पदे आहेत.  शिवाय = शिव + आय |  व्याकरणशास्त्रामध्ये प्रकृति व प्रत्यय प्रसिद्ध आहेत.  ‘शिवाय’ शब्दामधील ‘शिव’ या शब्दाला ‘प्रकृति’ असे म्हणतात तर ‘आय’ हा ‘शिव’ या प्रकृतीचा चतुर्थी विभक्तीचा प्रत्यय आहे.  याप्रकारे ‘शिव’ या प्रकृतीचा वाच्यार्थ ‘आनंद’ हा आहे.  ‘आनंद’ या शब्दाने पुढे सांगितले जाणारे धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष हे चार अर्थही उपलक्षित होतात.  तसेच ‘शिवाय’ यातील ‘आय’ या चतुर्थीच्या प्रत्ययाचा वाच्यार्थ ‘फळ’ म्हणजेच ‘मनोवांछित सिद्धी’ असा होतो.  

शं शं आनंदं करोति ददाति इति शङ्करः |  जो सर्वांना आनंद प्रदान करतो, त्यास ‘शङ्कर’ असे म्हणतात.  याचे कारण शंकर हा स्वतःच आनंदस्वरूप आहे.  याठिकाणी ‘शिव’ या शब्दामधून एखादी मर्त्य व्यक्ति किंवा शरीर सूचित केलेले नसून शिव म्हणजेच आनंदस्वरूप ‘परब्रह्म’ होय.  या आनंदस्वरूपामध्ये कोणताही तर-तमभाव, उत्कर्ष-अपकर्ष, उच्च-नीच, उत्कृष्ट-निकृष्ट असा भेद नाही.  यानंतर शास्त्रकार ‘शिव’ या शब्दाची आणखी एक व्याख्या करतात –  

शेते तिष्ठति सर्वं जगत् यस्मिन् सः शिवः शम्भुः विकाररहितः |

ज्याच्यामध्ये संपूर्ण जग शयन करते, समाविष्ट होते, त्या अविनाशी, अविकारी तत्त्वास ‘शिव’ असे म्हणतात.  तेच तत्त्व संपूर्ण विश्वामध्ये, चराचरामध्ये तसेच, सर्व जीवांच्या अंतःकरणामध्ये स्थित आहे.  तोच शिव सर्वांना आनंद देणारा आहे.  शिव कोणाला आनंद देतो ?  याचे उत्तर ‘नमः शिवाय’ यामधून दिलेले आहे.  जो साधक ‘नमः’ झालेला आहे, म्हणजेच जो शिवाला अनन्य भावाने शरण गेलेला आहे, त्यालाच शिव आनंद प्रदान करतो.   

- "ॐ नमः शिवाय" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, मार्च २०१५   
- Reference: "Om Namah Shivay" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 3^rd Edition, March 2015

- हरी ॐ –

मंत्रोपासाना का करावी ? | Purpose of Mantra-Upasana

मंत्रोपासना समजण्यासाठी प्रथम मंत्र म्हणजे काय ?  हे समजले पाहिजे.  मननात् त्रायते इति मन्त्रः |  जो मननाच्या साहाय्याने साधकाचे रक्षण करतो, त्यास ‘मंत्र’ असे म्हणतात.  रक्षण याचा अर्थ केवळ बहिरंगाने संकटांच्यामधून रक्षण नव्हे. जीवनामध्ये संकटे ही येणारच !  एक संकट गेले की, दुसरे संकट दत्त म्हणून समोर उभे असतेच.  जीवनामध्ये सतत छोटे-मोठे, चांगले-वाईट प्रसंग घडतच राहतात.  बहिरंगाचे रक्षण हे खरे रक्षण नसून मनाचे सामर्थ्य वाढणे, हेच खरे रक्षण आहे.  मन सामर्थ्यशाली होण्यासाठीच ‘मंत्रोपासना’ आहे.  

किंवा रक्षण म्हणजेच मृत्यूच्या भीतीपासून रक्षण होय.  मनुष्याला सतत मृत्यूची भीति ग्रस्त करते.  या भीतीपासून मुक्त व्हावयाचे असेल तर त्यासाठी मृत्यूच्या कल्पनेचा निरास होणे आवश्यक आहे.  म्हणून मृत्यूपासून रक्षण म्हणजेच अज्ञानापासून रक्षण होय.  त्यासाठीच अंतःकरणामध्ये ज्ञानसूर्याचा उदय झाला पाहिजे.  या ज्ञानप्राप्तीसाठी ‘मंत्रोपासना’ हीच साहाय्यकारी साधना आहे.  

किंवा रक्षण म्हणजे संसारापासून रक्षण होय.  संसार म्हणजे गृहस्थाश्रम नव्हे !  तर – संसरति इति संसारः |  ज्याठिकाणी सतत बदल, विकार होतात, त्यास ‘संसार’ असे म्हणतात.  आपल्या मनामध्ये सतत क्षणाक्षणाला अनंत बदल होत असतात.  मनामध्येच राग-द्वेष, काम-क्रोध-लोभ-मोह-मद-मत्सर, सुख-दुःख, कपट-असूया, स्वार्थ, लोलुपता, कामना अशा अनंत वृत्ति सतत निर्माण होत असतात.  यामुळेच मनात सतत संघर्ष अनुभवायला येतो.  मन अत्यंत अस्थिर, उद्विग्न, विक्षिप्त असते.  यालाच ‘संसार’ असे म्हणतात.  

यामधून बाहेर पडण्याचा आपण खूप प्रयत्न करतो, परंतु या चक्रव्यूहातून आपणास बाहेर पडता येत नाही.  जसे, रेशमाचा कीडा स्वतःच स्वतःभोवती जाळे विणतो व बद्ध होतो.  तसे आपणच आपल्याभोवती कल्पनेने जाळे निर्माण केलेले आहे.  माझे-माझे म्हणून घट्ट पकडलेले आहे.  मी स्वतःविषयी कल्पना करतो, विश्वाबद्दल, अन्य व्यक्तींच्याबद्दल कल्पना करतो व त्या कल्पनाच मला बद्ध करतात.  त्यामधून नंतर इच्छा असूनही सुटू शकत नाही.  या सर्व मनोकाल्पित संसारामधून मुक्त होण्यासाठी ‘मंत्रोपासना’ हे प्रभावी साधन आहे.  

- "ॐ नमः शिवाय" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, मार्च २०१५   
- Reference: "Om Namah Shivay" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 3^rd Edition, March 2015

- हरी ॐ –

गुरुकृपा अपरिहार्य आहे | Guru’s Blessing is Indispensible

आत्मस्वरूपाचा बोध करणे म्हणजे केवळ प्रवचन देणे नव्हे.  प्रोफेसर भरपूर आहेत.  प्रवचनकार भरपूर आहेत.  परंतु आत्मस्वरूप शिष्याच्या अंतःकरणात प्रकट करणे अत्यंत कठीण आहे.  म्हणून ज्ञान देणे म्हणजे शिकविणे किंवा प्रचार करणे नसून ते श्रोत्यांच्या हृदयामध्ये प्रकट करणे होय.  जसे, एखाद्या गुलाबाच्या कळीला सूर्यकिरणाचा स्पर्श होऊन ते हळूवारपणे उमलते व क्रमाने पूर्ण विकसित होते.  तसेच हे आत्मज्ञान अन्तःकरणात प्रकट झाले पाहिजे.  

शिष्याने उपदेश व उपदेशग्रहण यामध्ये अत्यंत प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.  कारण साधक अध्यात्ममार्गामध्ये आल्यानंतर स्वतःविषयी, दुसऱ्यांविषयी, विश्व, परमेश्वर, आत्मा, गुरु, शास्त्र, साधना या सर्वांच्याविषयी अनंत कल्पना निर्माण करून मनामध्ये कल्पनांचे जंजाळ करतो.  तसेच, अध्यात्मशास्त्रावरील अनेक पुस्तके गोळा करून त्यांचा तौलनिक अभ्यास करण्याचा प्रयत्न करतो.  वेगवेगळ्या महाराजांकडे जाऊन भिन्न-भिन्न साधना करतो.  थोड्या काळात अनुभव आला नाही तर महाराज बदलतो.  अशा शिष्याला आत्मबोध करणे खरोखरच अत्यंत अवघड आहे.  

काही साधक स्वविचाराने, स्वबुद्धीने आत्मानुभव करण्याचा प्रयत्न करतात.  काही साधक टी. व्ही. वर पाहून, काही इंटरनेटवरून आत्मसाक्षात्कार प्राप्त करण्याचा प्रयत्न करतात.  काही साधकांना मोबाईल फोनवरून आत्मज्ञान हवे असते.  ही सर्व साधने अत्यंत प्रगत असतील व एकविसाव्या शतकात नव्हे, आणखी कोणत्या युगात जरी मनुष्याला आत्मज्ञान प्राप्त करावयाचे असेल तर त्यासाठी उपनिषदांच्यामध्ये श्रुतीने आदेश दिलेला आहे –

तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् |    (मुण्ड. उप. १-२-१२)

आत्मतत्त्वाचे यथार्थ व सम्यक् ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी जिज्ञासु साधकाने हातामध्ये समिधा घेऊन, सर्वसंगपरित्याग करून म्हणजेच मन विषयासक्तरहित करून त्याने श्रोत्रिय व ब्रह्मनिष्ठ गुरूंनाच शरण जावे.  गुरूंना अनन्य भावाने शरण गेल्याशिवाय गुरूंचा अनुग्रह प्राप्त होणे शक्य नाही आणि गुरूंच्या अनुग्रहाशिवाय ज्ञानाची प्राप्ति होणे शक्य नाही.  केवळ विद्वत्ता, बुद्धि व तर्काच्या जोरावर ज्ञाननिष्ठा मिळत नाही.  या मार्गात गुरुकृपेशिवाय पर्याय नाही.  

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ –

त्यागामधून जीवनमुक्तावस्था | Life-Liberation Through Renunciation

श्रुति म्हणते –

न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्त्वमानशुः |     (नारा. उप. २-१२)

कर्माने, प्रजेने अथवा धनाने अमृतत्त्वाची प्राप्ति होत नसून फक्त त्यागानेच होते.  

परमात्म्याने इंद्रियांची स्वाभाविक प्रवृत्ति बहिर्मुख बनविल्यामुळे जणु काही इंद्रियांची हिंसाच केलेली आहे.  त्यामुळे जीव बाह्य विषयांनाच पाहतो.  अंतरात्म्याला पाहत नाही.  एखादाच धीर पुरुष इंद्रियांच्या बहिर्मुख प्रवृत्तीवर संयमन करून अमृतत्त्वाची इच्छा करतो.  

किंवा –

यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येSस्य हृदि श्रिताः |

अथ मर्त्योSमृतो भवति अत्र ब्रह्म समन्श्रुते ||            (कठ. उप. २-३-१४)

जेव्हा अंतःकरणामधील सर्व कामनांचा निःशेष त्याग होतो, तेव्हाच मर्त्य जीव अमृतस्वरूप होऊन त्याला ब्रह्मस्वरूपाची प्राप्ति होते.  या सर्व श्रुतींच्यावरून सिद्ध होते की, जोपर्यंत अज्ञानमूलक वासना नाहीशा होत नाहीत, तोपर्यंत साधकाला आत्मस्वरूपाची प्राप्ति होणे शक्य नाही.  

अज्ञानाच्या नाशाशिवाय निःशेष कामनात्याग शक्य नाही आणि आत्मज्ञानाच्या प्राप्तीशिवाय आत्मअज्ञानाचा ध्वंस होणे शक्य नाही.  म्हणूनच आचार्य येथे फार सुंदर शब्द वापरतात – विशिष्टधीमत्त्वमन्तरेण श्रोत्रादिआत्मभावः परित्यक्तुं न शक्यते |  म्हणून जो आत्मज्ञानाच्या साहाय्याने देहादि आत्मभावाचा, अहंभावाचा त्याग करतो, त्यालाच जीवनमुक्तावस्था प्राप्त होते.  तो जिवंत असतानाच, देहपातापूर्वीच या संसारबंधनातून मुक्त होतो.  

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ –