जागृतावस्थेचे शास्त्र | Science of Awakeness

चैतन्याचे किरण म्हणजेच जीव किंवा चिदाभास होत.  ज्याप्रमाणे, एकाच सूर्याची अनेक बादल्यांच्यामधील पाण्यामध्ये अनेक प्रतिबिंबे निर्माण होतात.  ही प्रतिबिंबे म्हणजे केवळ सूर्याचा भास आहे.  त्याचप्रमाणे, सर्व जीव म्हणजे चैतन्याचे भास, चिदाभास आहेत.  किरणांचा विस्तार म्हणजे चिदाभासांचा विस्तार झालेला आहे.  म्हणजेच चिदाभासांनी सर्व उपाधींना, सर्व शरीरांना व्याप्त केले आहे.  यानंतर त्या चिदाभासांनी स्थिर असणाऱ्या वृक्षादि पदार्थांना व चर असणाऱ्या मनुष्यादि प्राणिमात्रांना, म्हणजेच सर्व जड विषय आणि सर्व मनुष्य-पशू-पक्षी या सर्वांच्या समूहाला व्याप्त केले आहे.  

चिदाभास या सर्वांना वृत्तिरूपाने व्याप्त करतात.  चिदाभास म्हणजेच मनाचे स्पंदन किंवा मनाचे स्फुरण होय.  चिदाभास या मनाच्या वृत्तीच्या साहाय्याने त्या त्या शरीरापर्यंत किंवा विषयापर्यंत जाऊन त्या त्या विषयाशी व शरीराशी तादात्म्य पावतो.  त्या त्या शरीराचे रूप धारण करतो.  तसेच दृश्य विषयांपर्यंत जाऊन त्या-त्या विषयाची विशिष्ठ तदाकार, विषयाकार वृत्ति निर्माण होते.  जितके विषय तितक्या वृत्ति निर्माण होतात.  याप्रमाणे, चिदाभास स्वतः एका शरीराशी तादात्म्य पावून, ती उपाधि धारण करून नंतर घट-पट-वृक्ष-डोंगर-सूर्य-चंद्र-नदी-हत्ती वगैरेदि अशा असंख्य, अगणित विषयांना, पदार्थांच्या समूहाला व्याप्त करतो.  

याप्रमाणे चिदाभासाने शरीर व विषयांना व्याप्त केल्यानंतर चिदाभासाचा शरीर व इंद्रिये यांचा बाह्य दृश्य विषयांशी संबंध येतो.  इंद्रिये व विषय यांचा संनिकर्ष झाला की, त्यामधून सुख-दुःखादि अनुभव निर्माण होतात.  चिदाभासाला हे सर्व सुखदुःखादि संमिश्र अनुभव अनुभवायला येतात.  थोडक्यात, ज्यावेळी चिदाभास स्थूल शरीराशी तादात्म्य पावून इंद्रियांच्या माध्यमामधून स्थूल विषयांचा अनुभव घेतो, त्यास ‘जागृतावस्था’ असे म्हणतात.  या अवस्थेमध्ये मन बाह्य विषयांना जागृत असते.  

- "माण्डूक्योपनिषत्” या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, डिसेंबर २०१६
- Reference: "Mandukyopanishad" by ParamPoojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, December 2016

- हरी ॐ–

अध्यात्मात चालणारा पाखंड | Fakeness in Spiritualism

अध्यात्ममार्गामध्ये प्रवेश केल्यानंतर पुष्कळसे लोक स्वतःच अध्यात्माच्या अनेक कल्पना करतात.  एखादा महात्मा किंवा श्रेष्ठ साधु, संत पाहिले, त्यांना मिळत असलेला मान-सन्मान पाहिला की, असे पूजनीयत्व व आदर आपणासही मिळावा, अशी स्वप्ने ठेवून अध्यात्ममार्ग स्वीकारतात.  साधु झाले की, सर्वजण नमस्कार करतात, बर्फी-पेढे, फळे-फुले समोर आणून ठेवतात, गळ्यात हार घालतात, श्रद्धा ठेवतात, सल्ला ऐकतात.  शिवाय उदरनिर्वाहाचा प्रश्न मिटतो.  हिंडायला भक्तांच्या गाड्या मिळतात.  असे सर्व बहिरंग पाहून “ आपणही साधु व्हावे.  व्यवहार जमला नाही.  निदान अध्यात्म करून बघावे.  मग आपल्यालाही सर्वजण नमस्कार करतील.  आपणही दुसऱ्यांच्या समस्या सोडवू व मोठे होऊ ”.  अशी विचित्र व भयंकर स्वप्ने उराशी बाळगून लोक अध्यात्मामध्ये प्रवेश करतात.  

सद्य समाजामध्ये तर अध्यात्मात प्रवेश करणाऱ्या अशा लोकांच्यामध्ये तरुण पिढीचाही समावेश आहे.  दोन-चार आध्यात्मिक पुस्तके वाचून त्यांचे मर्कट वैराग्य उफाळून येते व ही मुले सर्वसंगपरित्याग करण्याची भाषा बोलतात. आध्यात्मिक ज्ञान कशासाठी घ्यावयाचे आहे ?  असे विचारले तर उत्तरही ठरलेले असते की, हे ज्ञान घेऊन समाजाचा, जगाचा उद्धार करावयाचा आहे.  अध्यात्ममार्गाबद्दल अशा खूप चुकीच्या कल्पना करून लोक बहिरंगाने जीवनामध्ये खूप बदल करतात.  परंतु त्यांच्या अंतरंगामध्ये विषयांच्या अनेक कामना व भोगवासना दडलेल्या असतात.  

या मानसन्मानाच्या, प्रतिष्ठेच्या वासना स्वकर्तृत्वाने व्यावहारिक जीवनामध्ये त्यांना पूर्ण करता आल्या नाहीत तर असे लोक स्वार्थाने, अहंकाराने प्रेरित होऊन अध्यात्ममार्गामध्ये प्रवेश करतात व दांभिकतेचा आश्रय घेतात.  समाजाला फसवितात.  सामान्य, श्रद्धावान लोकांना फसवितात.  स्वतः साधक आहे, ब्रह्मचारी आहे, साधु आहे, असे भासवितात.  

परंतु दुर्दैवाने हे लोक सर्वात जास्त स्वतःलाच फसवीत असतात.  स्वतःचीच प्रतारणा करीत असतात.  बाहेरून रामनामाचा महिमा जगाला सांगतात.  हातात रुद्राक्षाची माळ धरतात.  परंतु त्यांचे स्वतःचे मन मात्र रामनामामध्ये तल्लीन, तन्मय होत नाही.  त्यांचे मन भोग, विषयासक्ति, अनेक विचार यांनी कलुषित, अशुद्ध असते.  यामुळे बहिरंगाने अध्यात्माचे आचरण करूनही अशा दांभिक पुरुषाला सुख व शांतीचा अनुभव येत नाही.  

- "भज गोविंदम् |”या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, एप्रिल २०१५
- Reference: "BhajGovindam" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, April 2015

- हरी ॐ–

गर्व आणि वस्तुस्थिति | False Pride & Reality

अभिमानाने प्रेरित झालेले जीवन जगत असताना जोपर्यंत सर्व सुरळीत चालते, सर्वकाही मनाप्रमाणे घडते, तोपर्यंत मनुष्याचा अहंकार, गर्व वाढतच जातो.  परंतु जेव्हा विपरीत घडायला लागते, अपेक्षाभंग होतो, तेव्हा मात्र मनुष्य उद्विग्न होतो.  आपण ठरवितो एक व घडते मात्र निराळेच !  नियतीने काहीतरी वेगळे ठरविले असते.  आपल्या मनाप्रमाणे फार क्वचितच घडते.  परंतु बाकी पुष्कळ वेळेला जीवन अपेक्षेपेक्षा वेगळेच दिसते.  आपण प्रयत्न करतो.  परिश्रम करतो.  परंतु त्याचे फळ विपरीत मिळते.  जीवनामध्ये असे संकटांचे प्रसंग एकामागून एक येत राहतात.  

अशा वेळी विचारी मनुष्य विचार करतो की, माझ्या जीवनात कोणतीतरी एक अज्ञात शक्ति आहे की, जी माझ्या जीवनावर नियमन करते.  म्हणूनच संकट आले की बुद्धिमान, नास्तिक माणसे सुद्धा ज्योतिषाकडे जातात.  आजकाल तरुण पिढीसुद्धा त्या अदृश्य, अज्ञान, अनाकलनीय शक्तीचे अस्तित्व मान्य करते.  ज्यावेळी मनुष्य जीवन जगतो, अनेक अपेक्षा करतो तेव्हा त्याने ईश्वरी सत्तेची जाणीव ठेवली पाहिजे.  संपूर्ण विश्वावर, सर्व प्राणिमात्रांच्यावर तसेच माझ्याही जीवनावर नियमन करणारी कोणीतरी एक अज्ञात शक्ति आहे, हे मान्य करावेच लागते.  आचार्य म्हणतात – “हे मनुष्या !  तू व्यर्थ चिंता का करतोस ?  या विश्वात तू मुख्य नाहीस.  तुझ्यावर नियमन करणारे कोणी नाही, असे तुला वाटते का ?  तू कोणत्या गर्वाने उन्मत्त झाला आहेस ?  थोडासा विचार कर.”  

ज्या परमेश्वराने या विश्वाला निर्माण केले, ज्याने सर्वांना जन्म दिला, तोच विश्वाची काळजी घेतो.  तोच विश्वाचा उत्पत्तिस्थितिलयकर्ता आहे.  तोच विश्वाचे पालन-पोषण-वर्धन करतो.  तोच विश्वंभर आहे.  त्याच्याशिवाय झाडाचे पानही हालत नाही.  त्याच्याशिवाय पापण्यांची उघडझापही होऊ शकत नाही.  त्यानेच आपल्या सर्वांना जन्माला घातले.  जन्मल्यापासून या क्षणापर्यंत त्यानेच आपल्याला अन्न दिले, पाणी दिले, राहायला आकाश दिले, जिवंत राहण्यासाठी प्राणवायू दिला, आपल्याला इतकी सुंदर सृष्टि दिली.  त्याने वरून कधी याची बिले पाठविली नाहीत.  आपण कधीतरी विचार करतो का की, त्याची कृपा, करुणा किती अपरंपार आहे.  तो करुणेचा सागर आहे.  त्याच्या दयेला सीमा नाहीत.  त्याने निर्माण केलेल्या या जगड्व्याळ विश्वामध्ये माझे अस्तित्व अगदीच नगण्य आहे.  आपण एक यःकश्चित् क्षुद्र जीव आहोत.  अथांग सागरामधील एखाद्या थेंबाप्रमाणे आहोत.   

- "भज गोविंदम् |”या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, एप्रिल २०१५
- Reference: "BhajGovindam" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, April 2015

- हरी ॐ–

नाण्याची दुसरी बाजू | Other Side of the Coin

काम एष क्रोध एषः रजोगुणसमुद्भवः |

महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिहवैरिणम् ||              (गीता अ. ३-३७)   

“हे अर्जुना ! महाखादाड असणारा काम व महापापी असणारा क्रोध हे रजोगुणामधून निर्माण झालेले असून तेच मनुष्याचे खरे शत्रू आहेत.” कामनाच मनुष्याला सतत अतृप्त व अशांत ठेवून अनेक प्रकारच्या चांगल्या-वाईट कर्मामध्ये प्रवृत्त करते. कामनापूर्तीमध्ये एखादा प्रतिबंध आला तर त्याच कामनेचे रूपांतर क्रोधामध्ये होऊन मनुष्याचे मन क्रोधाविष्ट, संतप्त व उद्विग्न होते. याप्रकारे रागद्वेष, कामक्रोधादि विकार यामुळे मनुष्याचे जीवन उध्वस्त व अधःपतित होते. यासाठीच मनुष्याने विचार करणे आवश्यक आहे. ज्या विषयांमुळे मनामध्ये कामना व अन्य सर्व विकार निर्माण होतात, त्या विषयाचे खरे, वास्तविक स्वरूप काय आहे, याचा निरपेक्ष विचार करावा.

ज्याप्रमाणे आपण व्यवहारात म्हणतो की, प्रत्येक नाण्याला दोन बाजू असतात. आपल्याला दिसताना एकच बाजू दिसते. दुसरी बाजू नेहमीच अदृश्य असते. त्याचप्रमाणे खरे तर सर्व दृश्य विषयांना दोन बाजू आहेत. परंतु व्यवहारामध्ये आपण विषयांची सतत व सहजपणे डोळ्यांना समोर दिसणारी एकच बाजू पाहतो व ती बाजू म्हणजेच विषयांचे सौंदर्य, आकर्षण व मोहकात्व ! बाह्य सौंदर्यालाच आपण भुलतो व सुखासाठी विषयांच्या मागे धावतो.

परंतु, विवेकी पुरुषाने विवेकाच्या साहाय्याने विषयांची बाजू म्हणजेच विषयांचे दोष, मर्यादा जाणणे आवश्यक आहे. विषयांच्यामध्ये प्रामुख्याने – अनित्यत्व, दुःखित्व, बद्धत्व व मिथ्यात्व असे चार प्रकारचे दोष आहेत. हे दोष जाणणे यालाच ‘विषयदोषदर्शन’ असे म्हणतात. शास्त्रामध्ये विषयदोषदर्शन हा शाब्दिक अभ्यास नसून एक फार मोठी अंतरिक साधना आहे. साधकाने याचा सखोल विचार करावा. विषयदोषदर्शन हा आचार्यांच्या ‘भज गोविन्दम् |’ या ग्रंथाचा प्रमुख विषय आहे. कारण विषयांच्यामधील दोष समजले तर मनुष्य आपोआपच त्यामधून निवृत्त होऊ शकतो.  

- "भज गोविंदम् |”या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, एप्रिल २०१५
- Reference: "BhajGovindam" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, April 2015

- हरी ॐ–

काळात हरविलेले आयुष्य | Life Lost in Time

कालबद्ध जीवनामध्ये मनुष्य अनेक विषय पाहतो.  त्यामधील काही विषय, काही भोग किंवा काही व्यक्ति त्याला आकर्षित करतात.  त्यामधूनच त्याच्या मनात त्या-त्या विषयांच्या कामना म्हणजेच भोगेच्छा निर्माण होतात.  पैसा मिळविणे, ऐहिक समृद्धी, भरभराट करणे, प्रजोत्पत्ति करणे, मुलांचे संगोपन करणे, त्यांना मोठे करणे, इतकेच आपल्याला आपल्या जीवनाचे इतिकर्तव्य वाटते.  

अध्यात्ममार्गामध्ये थोडीशी आवड निर्माण झाली की, मनुष्य या मार्गामध्ये प्रवेश करतो.  स्वतःला साधक म्हणून घेतो.  शास्त्र ऐकून खूप साधना करावी, खूप जप करावा, खूप भजन पूजन करावे, असे वाटते.  परंतु मनुष्य विचार करतो की, सध्या खूप कामामध्ये व्यस्त आहे.  जरा कामाचा ताण कमी झाला की, आपण साधना करू. सध्या नोकरी आहे.  रिटायर झालो की, साधना करू.  कोणी-कोणी तर खास साधनेसाठी लवकरच रिटायर होतात.  

मग वाटते मुले खूप लहान आहेत, ती थोडीशी मोठी झाली की साधना करू.  नंतर मुलांचे शिक्षण झाले की करू.  मुलांना नोकरी लागून ते स्थिरस्थावर झाले की मग करू. नंतर मग वाटते, आता बास् !  शेवटचे कर्तव्य शिल्लक आहे.  मुलांचे विवाह पार पडले की सुटलो.  मग अध्यात्मच करायचे.  मुलांचे विवाह ही होतात.  घरात सुनबाई येतात.  परंतु मुक्त होण्याऐवजी माणसे त्यावेळी संसारामध्ये जास्तच अडकतात.  मग वाटते की, सूनबाई नवीन आहेत.  त्यांना आपल्या चालीरीति सर्व काही शिकवायला हव्यात.  तोपर्यंत नातू येतात.  मग तर ज्येष्ठ नागरिकांचे जीवन अगदी व्यस्त होऊन जाते.  मग तो साधक म्हणतो की, आता नातवांना सांभाळणे हेच आमचे कर्तव्य आहे.  बस्स !  तिथेच साधना संपते.  साधनेचा संकल्प संपतो.  

आपल्याला वाटते की, ही सर्व व्यावहारिक कर्तव्ये पूर्ण करणे, इतकेच आपले जीवन आहे.  परंतु ही सर्व कर्तव्ये पूर्ण करता-करता मनुष्याचे आयुष्य निघून जाते.  मृत्यु समोर येतो, तरी कर्तव्ये संपत नाहीत.  मृत्यु समोर दिसला तरीही मनुष्याच्या इच्छा संपत नाहीत.  एका क्षणामध्ये कालरूपी मृत्यु झडप घालतो व मनुष्याचे जीवन, सर्वस्व हिरावून नेतो.  काळाला दयामाया नसते.  काळामध्ये उच्च-नीच, गरीब-श्रीमंत, ज्ञानी-अज्ञानी, लहान-वृद्ध असा कोणताही भेद नसतो.  प्रत्येकाला वेळ आली की काळ गिळंकृत करतो.  

- "भज गोविंदम् |”या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, एप्रिल २०१५
- Reference: "BhajGovindam" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, April 2015

- हरी ॐ–

सहा वेदांगे – भाग २ | Six “Vedanga” – Part 2

वेदाध्ययनापूर्वी सहा वेदांगांचे अध्ययन केले जाते.  ही सहा वेदांगे आहेत – शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिष.  ही सहा वेदांगे प्रत्यक्ष वेदांचा भाग जरी नसतील तरी वेदांना पूरक, साहाय्यकारी असणारा भाग आहे.  

३. व्याकरण – व्याकरणशास्त्र पाणिनि ऋषींनी सांगितलेले आहे.  भाषेमधील प्रत्येक शब्दाचे ज्ञान ज्या शास्त्रामध्ये दिले जाते त्याला “व्याकरण शास्त्र” असे म्हणतात.  कोणताही शब्द नाम, सर्नाम, विशेषण, क्रियापद, क्रियाविशेषण अव्यय, शब्दयोगी अव्यय, उभयान्वयी अव्यय, केवलप्रायोगी अव्यय या आठ प्रकारांपैकी कोणत्या प्रकारचा आहे ?  हे सांगणारे शास्त्र म्हणजेच व्याकरण शास्त्र होय.  त्या शब्दाचा प्रकार समजल्यानंतर त्यानुसार विभक्ति, वचन, काळ वगैरे सांगणारे शास्त्र म्हणजेच व्याकरणशास्त्र होय.  

४. निरुक्त – निरुक्त हे शास्त्र यास्क मुनींनी रचलेले आहे.  शास्त्रामध्ये प्रत्येक शब्दाची व्युत्पत्ति सांगितली जाते.  निरुक्त म्हणजेच कोणताही शब्द कसा निर्माण झाला ?  हे सांगणारे शास्त्र.  म्हणून संस्कृतमध्ये कोणताही शब्द निरर्थक नाही, अर्थपूर्ण आहे.  उदा. कृष्णः – कर्षति आकर्षति इति कृष्णः |  जो सर्व जीवांना आकर्षित करतो, तो कृष्ण होय.  

५. छन्द – हे शास्त्र पिंगलाचार्यांनी रचलेले आहे.  छन्द म्हणजेच वृत्त होय.  ज्या शास्त्रामध्ये वृत्ताचे ज्ञान दिले जाते, त्यास “छन्दशास्त्र” म्हणतात.  प्रत्येक मंत्राला विशिष्ट वृत्त आहे.  

६. ज्योतिषशास्त्र – हे शास्त्र सूर्याने रचलेले आहे.  ज्यामध्ये ग्रह, तारे, नक्षत्र यांच्या स्वरूपाचे, यांच्या गतीचे ज्ञान दिले जाते.  इतकेच नव्हे, तर या ग्रहांचा एकमेकांच्यावर काय परिणाम होतो ?  त्याच्या गति, त्यांचे वर्णन, सूर्यग्रहण, चंद्रग्रहणादि यांचे ज्ञान दिले जाते.  यालाच “ज्योतिषशास्त्र” असे म्हणतात.  या ग्रहांचा एकमेकांच्यावर तसेच जीवांच्यावर सुद्धा परिणाम होतो.  ज्या विशिष्ट वेळेमध्ये आपण जन्माला येतो, त्यावेळी ग्रहांची जी जी स्थिति असेल, त्याचा परिणाम आपल्या जीवनावर होतो, असे ज्योतिषशास्त्र सांगते.  ज्योतिषामध्ये अ. गणितज्योतिष, ब. फलज्योतिष असे दोन प्रकार आहेत.  

याप्रकारे असे हे चार वेद आणि वेदांची सहा अंगे – शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द आणि ज्योतिष या सर्वांना “अपरा विद्या” असे म्हणतात.  विश्वामधील सर्व प्रकारचे ज्ञान अपरा विद्येमध्ये येते आणि ही सर्व विद्या वेदांच्यामध्येच अंतर्भूत आहे.  

- "मुण्डकोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,मार्च २००७
- Reference: "Mundakopanishad" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ–

सहा वेदांगे – भाग १ | Six “Vedanga” – Part 1

वेदाध्ययनापूर्वी सहा वेदांगांचे अध्ययन केले जाते.  ही सहा वेदांगे आहेत – शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिष.  ही सहा वेदांगे प्रत्यक्ष वेदांचा भाग जरी नसतील तरी वेदांना पूरक, साहाय्यकारी असणारा भाग आहे.  

१. शिक्षा – शिक्षा या शास्त्राचे प्रणेते याज्ञवल्क्य ऋषि आहेत.  सुरुवातीला आपण अ आ इ ई वगैरे ‘अ’कारादि ज्या सर्व मात्रा शिकतो, त्या अकारादि मात्रांचा उच्चार कसा करावा ?  याचे ज्ञान देणारे शास्त्र म्हणजेच शिक्षा होय.  कोणतीही भाषा जर शिकायची असेल, तर त्यासाठी शब्द हे प्रमुख साधन आहे.  विश्वामधील कोणतेही ज्ञान मग ते physics असेल, chemistry असेल, काहीही शिकायचे असेल तर शब्द हे त्यासाठी साधन आहेत.  शब्द हे अक्षरांनी बनतात.  म्हणून प्रथम या अक्षरांचा उच्चार कसा करावा ?  हे समजले पाहिजे.  केवळ शब्दाने ज्ञान होत नाही.  तुम्ही तो शब्द कसा उच्चारता ?  यावरच त्या शब्दाचा परिणाम अवलंबून आहे.  

वक्तृत्व हे एक शास्त्र आहे.  एखादा मनुष्य कदाचित खूप विद्वान असेल, परंतु तो उत्कृष्ट वक्ता असेलच असे नाही आणि एखादा मनुष्य उत्कृष्ट वक्ता असेल परंतु तो विद्वान असेलच असे नाही.  वक्तृत्वामध्ये शब्दांचा उच्चार, त्यामधील चढ-उतार, विशिष्ट शब्दांच्यावर दिला जाणारा कमी-अधिक जोर, आवाजामधील बदल याला फार महत्व आहे.  वेदांच्यामध्ये श्रुतींचे उदात्त-अनुदात्त स्वर, ऱ्हस्व उच्चार व दीर्घ उच्चार याचे नियम आहेत.  त्या उच्चारांचा श्रोत्याच्या मनावर परिणाम होत असतो.  म्हणून शब्द कसे उच्चारावेत ?  याला नियम आहेत.  यालाच शब्दोच्चाराचे शास्त्र किंवा शिक्षा असे म्हणतात.  म्हणून वक्तृत्व ही आधुनिक कला नसून वेदाध्ययन करण्यासाठी साहाय्यकारी असणारे सर्वप्रथम प्रमुख साधन आहे.  

२. कल्प – हे कात्यायन ऋषींनी सांगितलेले शास्त्र आहे.  या शास्त्रामध्ये यज्ञयागादि सर्व क्रियांचे ज्ञान दिले जाते.  यज्ञ कसा करावा ?  पूजा कशी करावी ?  यज्ञाची सामग्री काय काय आहे ?  वैदिक क्रिया कोणत्या विशिष्ट क्रमाने करावी ?  या सर्वांचे शास्त्र म्हणजेच कल्पशास्त्र होय.  म्हणुनच कोणत्याही वैदिक क्रियेला विशिष्ट नियम, विशिष्ट क्रम आहेत.  

- "मुण्डकोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,मार्च २००७
- Reference: "Mundakopanishad" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ–