आत्मा कोठे वसतो ? | Where is the “Supreme Self”

 

परमात्मस्वरूपाने चराचर विश्वाला अंतर्बाह्य व्याप्त केलेले आहे.  याप्रमाणे जे स्वरूप प्रत्येक बोधामध्ये, प्रत्येक वृत्तीमध्ये जाणले जाते, तेच आत्मचैतन्यस्वरूप आहे.  ज्यावेळी साधक याप्रकारे प्रत्येक बोधामधून आत्मचैतन्यस्वरूपाचे ज्ञान घेईल, त्याचवेळी त्यास आत्मस्वरूपाचे यथार्थ दर्शन होऊ शकेल.  तेच आत्म्याचे यथार्थ व सम्यक् ज्ञान आहे.  याचे कारण ‘आत्मा’ म्हणजे एखाद्या विशिष्ट स्थानामध्येच किंवा विशिष्ट काळामध्येच अनुभवायला येणारी वस्तु नसून ती सर्वदा, सर्वत्र, सर्व ठिकाणी अखंडपणे व सर्व वस्तूंच्यामध्ये अनुस्यूत असणारी ‘आत्मवस्तु’ आहे.  

 

‘आत्मा’ हा घटादिवत् पाहण्याची वस्तु नाही.  म्हणून घटाच्या अनुभवाप्रमाणे कोणालाही आत्म्याचा अनुभव येउच शकत नाही.  आत्मस्वरूप हे विशिष्ट स्थानात किंवा वस्तुमध्ये नसून सर्व वस्तूंच्यामध्ये सत्तास्वरूपाने अनुस्यूत आहे.  तेच आत्म्याचे खरे दर्शन आहे.  आत्मा हा कोणत्याही वस्तूने किंवा उपाधीने बद्ध, मर्यादित किंवा परिच्छिन्न होत नाही.  जे चैतन्य माझ्यामध्ये आहे, तेच अन्य उपाधीमध्ये, सर्व भूतमात्रांच्यामध्ये अनुस्यूत आहे.  भगवान म्हणतात – वासुदेवः सर्वमिति |  हे सर्व विश्वच वासुदेवस्वरूप आहे.  

 

विद्याविनयसंपन्न ब्राह्मण, गाय, हत्ती, कुत्रा व चांडाल अशा सर्व प्राणिमात्रांच्यामध्ये ज्ञानी पुरुष समदर्शी असतात. ही समत्वाची, एकत्वाची व ज्ञानाची दृष्टि आहे.  जसे, एकाच सोन्यामधून नानाविविध अलंकार निर्माण होतात.  सामान्य मनुष्य विविध अलंकार पाहतो, परंतु तत्त्वदर्शी सोनार मात्र त्या अलंकाराच्या आत असणारे सोने पाहतो.  

 

त्याप्रमाणेच आत्मज्ञानी पुरुषाला यथार्थ व सम्यक आत्मदर्शन होते.  त्याचेच वर्णन श्रुतीने येथे – प्रतिबोधविदितं ... |  यामधून केलेले आहे.  सर्व बुद्धिवृत्तींच्यामधून साक्षीरूपाने, प्रकाशस्वरूपाने लक्षित होणारे तत्त्व, तेच आत्मचैतन्यस्वरूप आहे.  आत्मचैतन्याचे ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी याशिवाय दुसरा कोणताही उपाय अथवा मार्ग नाही.  तेच आत्म्याचे सम्यक् दर्शन आहे.         

 

 

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ–

ब्रह्मज्ञानी आणि भ्रम-ज्ञानी | Knowers and Pretenders

 

ज्याला ब्रह्म अविज्ञात अविदित आहे, त्यालाच ते ब्रह्मस्वरूप निश्चितपणे समजले आहे.  तसेच, जो म्हणतो की, मी ब्रह्मस्वरूप निश्चितपणे जाणले आहे, तो ब्रह्मस्वरूपाला जाणत नाही.  या दोन विधानांच्यामधून श्रुति विद्वान व अविद्वान म्हणजेच ज्ञानी व अज्ञानी असे दोन पक्ष स्पष्ट करून त्यांच्यामधील भेद सांगते.

 

यामधील पहिला पक्ष ब्रह्मज्ञानी पुरुषांचा आहे.  ब्रह्मज्ञानी पुरुष म्हणतात की, “मला ब्रह्मस्वरूप समजले नाही”.  याचे कारण ब्रह्मस्वरूप हे इंद्रिय-मन-बुद्धि वगैरेदि उपाधींचा विषय होत नाही.  व्यवहारामध्ये आपण दृश्य विषयांचे ज्ञान प्राप्त करतो.  हा घट, हा वृक्ष, याप्रकारे आपणास सर्व इंद्रियगोचर विषयांचे ज्ञान प्राप्त होते.  परंतु ब्रह्मस्वरूपाचे मात्र “हे ब्रह्म” याप्रकारे ज्ञान होत नाही.  यामुळे ब्रह्मज्ञानी पुरुष म्हणतात की, “आम्हाला ब्रह्म समजले नाही.”  

 

याउलट दुसरा पक्ष आहे – विज्ञातं अविजानताम् |  जे लोक अज्ञानी आहेत, जे खऱ्या स्वरूपाने आत्मस्वरूप जाणत नाहीत, तर फक्त जाणण्याचा भास निर्माण करतात, तेच म्हणतात की, आम्हास ब्रह्मस्वरूप समजलेले आहे.  असे हे अज्ञानी लोक असम्यक्दर्शी आहेत.  ते लोक इंद्रिय-मन-बुद्धि-शरीर या अनात्मउपाधीमध्येच आत्म्याला पाहतात.  ते पुरुष अज्ञानाने अनात्मउपाधीशी तादात्म्य पावतात.  

 

जे लोक इंद्रियमनबुद्धि या उपाधीमध्येच आत्मस्वरूप पाहतात, ज्यांच्यामध्ये यथार्थ, सम्यक् ब्रह्मज्ञानाचा अभाव आहे, असेच लोक बुद्ध्यादि उपाधि विदित झाल्यामुळे, आपल्याला ब्रह्मस्वरूपच विदित झाले, असा भ्रम निर्माण करतात.  ब्रह्म हे जाणणाऱ्या लोकांना अज्ञात आहे व न जाणणाऱ्या लोकांना ज्ञात आहे.  याचे कारण एकच – ब्रह्मोपाधिविवेकानुपलम्भात् |  साधकाच्या अंतःकरणामध्ये शास्त्राचे श्रवण करूनही सहजासहजी ब्रह्मविवेक उदयाला येत नाही.  ब्रह्मचिंतन होत नाही किंवा ब्रह्माकार वृत्ति उदयाला येत नाही.  विषयांचे चिंतन मात्र सहजासहजी होते.  त्यासाठी प्रयत्न करावे लागत नाहीत.  ब्रह्माकार वृत्ति किंवा आत्माकार उदयाला यावयाची असेल तर साधकाने युक्तीच्या साहाय्याने आत्मानात्मविवेक करणे आवश्यक आहे.  

     

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ–

ज्ञानाचे चार प्रकार | 4 Types of Knowledge

 

एक प्राचीन कथा आहे.  एकदा असुरराज विरोचन व देवराज इंद्र ब्रह्माजीकडे ज्ञानग्रहणासाठी गेले.  दोघांनाही सांगितले गेले की, “या नेत्रांच्यामध्ये जो पुरुष दिसत आहे, तोच आत्मा आहे.  तो आत्मा अमर, अभय असून तेच परब्रह्मस्वरूप आहे.”  असे ब्रह्माजीने सांगितल्यानंतर प्रजापतीचा पुत्र, असुरांचा राजा विरोचन हा विद्वान, बुद्धिमान असूनही त्याने आपल्या स्वभावदोषानुसार वरील विधानाचा विपरीत, युक्तिविसंगत अर्थ काढला.  विरोचनाने “शरीर हाच आत्मा आहे”, असा विपरीत अर्थ काढला.

 

देवराज इंद्राने पुन्हा-पुन्हा हे वाक्य ऐकूनही त्यास त्याचा गूढार्थ समजला नाही.  तेव्हा त्याने प्रथम आपल्या अंतःकरणाचे निरीक्षण केले व अंतःकरणामधील कामक्रोधादि विकार, चंचलता, अस्थिरता तसेच अहंकार ममकारादि प्रत्यय नाहीसे केले.  मन शुद्ध, सात्विक व अंतर्मुख करून पुन्हा चौथ्या वेळेस त्याच वाक्याचे श्रवण केले.  त्यावेळी त्याला त्या वाक्याचे यथार्थ ज्ञान झाले.  आत्मा हाच ब्रह्मस्वरूप असून ब्रह्मस्वरूप हे अमर व अभय आहे, हे त्याला समजले.

 

आपण व्यवहारामध्ये सुद्धा पाहतो की, एकाच गुरूंच्याकडून शिकलेल्या शिष्यांच्यापैकी एखादा शिष्य यथार्थपणे जाणतो, एखादा अयथार्थपणे जाणतो, एखादा विपरीतपणे जाणतो, तर एखादा जाणतच नाही.  येथे आचार्य ज्ञानाचे चार प्रकार सांगत आहेत.  

१. कश्चित् यथावत् प्रतिपद्यते – ज्ञेय वस्तु जशी आहे, तसे बरहुकुम ज्ञान होणे, यास “यथार्थ ज्ञान” असे म्हणतात.

२. कश्चित् अयथावत् प्रतिपद्यते – काही वेळेस आपण म्हणतो की, थोडे समजले, थोडे समजले नाही. याला “अयथार्थ ज्ञान” म्हणतात.  

३. कश्चित् विपरीतं प्रतिपद्यते – काही वेळेस बरोबर उलटे, विपरीत ज्ञान होते.  ज्ञेय वस्तु जशी आहे, तसे ज्ञान न होता तेथे दुसऱ्याच वस्तूचे ज्ञान होते.  याला “विपरीत ज्ञान” असे म्हणतात.  

४. कश्चित् न प्रतिपद्यते - काही वेळेस कशाचेही ज्ञान होत नाही.  जसे गडद अंधारामध्ये आपल्याला काहीही दिसत नाही.  किंवा गाढ सुषुप्ति अवस्थेमध्ये आपल्याला काहीही समजत नाही.  यालाच “अज्ञान” असे म्हणतात.  

 

 

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ–

ज्ञानातील मिथ्यात्व | The Futility of “Knowing”

 

आचार्य सुंदर दृष्टान्त देतात – दाह्यं इव दग्धुं अग्नेः दग्धुः न तु अग्नेः स्वरूपं एव |  जो जो दहनाचा विषय होतो, म्हणजेच जे जे दहनयोग्य, दाह्य आहे, त्यास अग्नि जाळतो.  सर्व दाह्य वस्तूंना अग्नि दग्ध करून भस्मसात करतो, कारण सर्व वस्तु या दहनाचा विषय होतात.  तसेच, त्या सर्व दाह्य वस्तु या दाहक असणाऱ्या अग्नीपासून भिन्न स्वरूपाच्या असतात.  म्हणून अग्नि त्यांना जाळू शकतो.  परंतु अग्नि स्वतःच स्वतःला मात्र जाळू शकत नाही.  दहन करण्यासाठी दाहक व दाह्य या दोन भिन्न वस्तूंची आवश्यकता आहे.

 

त्याचप्रमाणे, “मी ब्रह्मस्वरूप जाणतो” या विधानामध्ये विसंगति आहे.  ‘मी’ ‘मी’ ला कधीही जाणू शकत नाही.  अथवा ‘मी’ ‘मी’ ला स्वस्वरूपाला ज्ञानाचा विषय करू शकत नाही.  मी – ज्ञाता माझ्याव्यतिरिक्त असणाऱ्या विश्वामधील यच्चयावत् सर्व ज्ञेय, दृश्य विषयांचे ज्ञान घेऊ शकतो.  कारण त्या सर्व ज्ञेय वस्तु इंद्रियगोचर, दृश्य असून ज्ञात्यापासून भिन्न स्वरूपाच्या आहेत.  परंतु आत्मज्ञानाच्या बाबतीत ‘ज्ञाता’ ही ‘मी’ आहे व ‘ज्ञेय’ वस्तु सुद्धा ‘मी’च आहे.  येथे ‘ज्ञाता’ व ‘ज्ञेय’ हे अभिन्न, अद्वय स्वरूपाचे असल्यामुळे त्यांच्यामध्ये जाणण्याची क्रिया होऊ शकत नाही.  ‘मी’ ज्ञाता हा सर्वांना जाणणारा असून ‘मी’ स्वतःच, ज्ञानस्वरूप, परब्रह्मस्वरूप आहे.  हाच संपूर्ण वेदांताचा सुनिश्चित, निर्णयात्मक अर्थ आहे.  

 

म्हणूनच येथे – “मी ब्रह्मस्वरूप जाणतो” ही शिष्याची बुद्धि निरास करणेच योग्य आहे.  “मला ब्रह्मज्ञान झाले”, या भ्रमात शिष्य राहू नये, हीच आचार्यांची इच्छा आहे.  अन्यथा शिष्याला शास्त्राच्या श्रवणामधून “मी ब्रह्म आहे” असे तो म्हणेल व दुसऱ्याला प्रवचन सुद्धा देईल.  परंतु प्रत्यक्ष जीवन जगत असताना मात्र तो पूर्वीप्रमाणेच संसारी, दुःखी, निराश, उद्विग्न, द्वंद्वयुक्त, अतृप्त, अशांत राहील.  याला ज्ञान किंवा अनुभूति म्हणता येणार नाही.  म्हणूनच शिष्याला खरे ज्ञान, यथार्थ, सम्यक् व संशयविपर्यरहित तसेच अनुभवसहित ज्ञान देण्यासाठीच शिष्याची “मला ब्रह्मस्वरूप समजले”, ही मिथ्या बुद्धि निरास करणेच अत्यंत योग्य, युक्तिसंगत आहे.         

 

 

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ–

आत्मज्ञानाचे प्रमाण | Basis for Realization

व्यवहारामध्ये ज्ञान घेण्यासाठी १. प्रत्यक्ष, २. अनुमान, ३. उपमान, ४. अर्थापत्ति व ५. अनुपलब्धि अशी पाच प्रमाणे आहेत.  या पाचही प्रमाणांच्या द्वारे दृश्य, इंद्रियगोचर विषयांचे ज्ञान होते.  विश्वामधील कितीही सूक्ष्म, अतिसूक्ष्म वस्तु असेल तरी तिचे ज्ञान होऊ शकते.  कारण त्या वस्तूला निश्चित dimension असते.  अणु, रेणु, परमाणु, इलेक्ट्रोन्स, प्रोटॉन्स, न्यूट्रोन्स इतकेच नव्हे तर शास्त्रज्ञांनी नुकताच शोध लावलेल्या “देवकणाला” (God particle) सुद्धा dimension आहे.  त्यामुळे ते सर्व पदार्थ कोणत्या ना कोणत्या तरी प्रमाणाच्या साहाय्याने जाणता येतात, कारण विश्वामधील यच्चयावत सर्व पदार्थ निर्मित कार्य असून इंद्रियगोचर आहेत.  

परंतु आत्मचैतन्यस्वरूप मात्र इंद्रियअगोचर असल्यामुळे ते या पाचही प्रमाणांचा विषय होत नाही.  आत्मस्वरूप हे नामरूपरंगगुणधर्मजातिरहित आहे.  आत्म्याला कोणतेही dimension नाही.  म्हणून जोपर्यंत आपण आत्म्याला पाहण्याचा, जाणण्याचा विषय करतो किंवा असा-असा आत्मा आहे, अशा कल्पना करतोय, तोपर्यंत आत्मस्वरूपाचे ज्ञान होणे शक्य नाही.  

विश्वामध्ये दोनच प्रकारचे विषय आहेत. १. द्रष्टा - subject, २. दृश्य - object. संपूर्ण विश्व, विषय हे दृश्य असून त्यांना पाहणारा द्रष्टा ‘मी’ आत्मा आहे.  विज्ञानाच्या सिद्धान्ताप्रमाणे सुद्धा द्रष्टा हा दृश्याला पाहू शकतो.  परंतु दृश्याच्या साहाय्याने कधीही द्रष्ट्याला पाहता येत नाही.  म्हणून द्रष्ट्याचे म्हणजेच आत्म्याचे ज्ञान हे कधीही प्रत्यक्षादि प्रमाणांच्या साहाय्याने प्राप्त होत नाही.  म्हणून आत्मस्वरूपाला “अप्रमेय” असे म्हटले जाते.

मग याठिकाणी शंका येईल की, कोणत्याही प्रमाणाने जर आत्मस्वरूपाचे ज्ञान होत नसेल तर मग आत्मज्ञान होणार कसे ?  यासाठीच आचार्य येथे सांगतात – आगमेन तु शक्यते |  आत्मस्वरूपाचे ज्ञान “आगम” प्रमाणाने म्हणजेच “शब्द” प्रमाणाने होते.  शब्दप्रमाण म्हणजे वेदान्तशास्त्र होय.  आचार्य म्हणतात – वेदान्तो नाम उपनिषत् प्रमाणम् |    (वेदान्तसार)

आत्मतत्त्वाचे ज्ञान ग्रहण करण्यासाठी वेदान्त म्हणजेच उपनिषदे हेच प्रमाणभूत शास्त्र आहे.

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ–