तुज आहे तुजपाशी | You Have It Within You

पुराणामध्ये एक सुंदर गोष्ट आहे.  ब्रह्माजीने सर्व सृष्टि निर्माण केली. सर्वात शेवटी त्याला प्रश्न पडला की, त्याचे स्वतःचे आत्मलिंग कोठे ठेवावे ?  देवांनी ब्रह्माजीला ते स्वर्गात ठेवण्यासाठी सुचविले, पण राक्षस म्हणाले की, मनुष्य तुमचे स्वरूप शोधण्यासाठी स्वर्गात येईल म्हणून तुम्ही ते स्वरूप नरकात ठेवा.  तेथे कोणीही येणार नाही.  पण त्यावर देव म्हणाले की, मनुष्य इतका चतुर आहे की, ते स्वरूप प्राप्त करण्यासाठी तो नरकात जायलाही कमी करणार नाही.

शेवटी विचार करता-करता ब्रह्माजीलाच आत्मलिंग ठेवण्यासाठी एक अलौकिक स्थान सुचले आणि ते म्हणजे मनुष्याचे स्वतःचेच अंतःकरण !  स्वतःच्या अंतःकरणामध्ये मनुष्य कधीही आत शोध घेणार नाही, कारण हा बुद्धिमान आहे, परंतु बहिर्मुख असल्यामुळे मनुष्य चौदा भुवने हिंडेल, स्वर्ग, पाताळ, सर्व विश्व, सर्व विषय, त्यांचे भोग यामध्ये ते स्वरूप शोधेल पण स्वतःच्याच आतच असणारे, अत्यंत समीप असणारे ते स्वरूप तो शोधणार नाही.  मनुष्य जिथे शोधतो तिथे ते नाही.

त्यासाठीच श्री संत तुकाराम महाराज म्हणतात – तुज आहे तुजपाशी परी जागा चुकलाशी |

किंवा संत कबीर म्हणतात –

लहर ढ़ूंढे लहर को कपडा ढ़ूंढे सूत |

जीव ढ़ूंढे ब्रह्म को तीनों ऊत के ऊत ||

लाटेने केलेला पाण्याचा शोध, कपड्याने केलेला सूताचा शोध जसा निरर्थक आहे तसाच जीवाने केलेला ब्रह्माचा शोध निरर्थक आहे, कारण ती प्राप्ति ही – प्राप्तस्य प्राप्तिः | आहे.  ते स्वरूप कोठून बाहेरून प्राप्त करायचे नसून आपल्या आतच त्याचा शोध घ्यावयाचा आहे.

- "पुरुषसूक्त" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  जानेवारी २००६   
- Reference: "Purushsuktam" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, January 2006

- हरी ॐ –