योगी पुरुषाची अंतरंगाची अवस्था | Internal State Of A Yogi

 

योगी पुरुष हा व्यवहार करूनही सुषुप्तीप्रमाणे शांत असतो.  कारण सर्व दृश्यरूपी आभास जेथून उत्पन्न होतात, अशा आभासरहित ब्रह्मामध्ये तो स्थित असतो.  योगी पुरुष बहिरंगाने शरीर, इंद्रियादि उपाधींच्या साहाय्याने सर्व प्रकारचे व्यवहार करीत असतो.  परंतु त्याची बुद्धि मात्र एकाद्या झोपलेल्या मनुष्याप्रमाणे अत्यंत शांत असते.

 

ज्याला शांत झोप लागली आहे, अशा मनुष्यांच्या जागृत व स्वप्नामधील व्यवहार पूर्णतः थांबलेला असतो.  गाढ झोपलेल्या मनुष्याला कोणतेही विकार सतावत नाहीत.  त्याला बाह्य विषयांचे भान राहत नाही.  कामक्रोधादींचा प्रभाव क्षीण होतो. झोपल्यावर अहंकार आणि ममकारही राहत नाही.  बाह्य विषयांची तसेच स्वतःच्या शरीराची सुद्धा जाणीव संपते.

 

अशा या सुप्त मनुष्याप्रमाणेच ज्ञानी पुरुषांची अंतरंगाची अवस्था असते.  त्यामुळे ज्ञानी पुरुष बाहेरून व्यवहार करीत असेल तरी त्याची बुद्धि मात्र अतिशय शांत व निर्विकार असते.  याचे कारण त्याचे मन ब्रह्मस्वरूपामध्ये स्थित असते.  खरे तर ब्रह्मस्वरूपामधूनच सर्व आभास म्हणजे सर्व दृश्य, समष्टि विश्व आणि व्यष्टि जीव उत्पन्न होतात.  परंतु तरीही ब्रह्मस्वरूप मात्र निराभास म्हणजे आभासरहित, विकाररहित असते.  दृश्य जगताचा कोणताही परिणाम ब्रह्मस्वरूपावर होत नाही.  अशा या निर्विकार चैतन्यामध्ये ज्ञानी पुरुष नित्यनिरंतर स्थिर झाल्यामुळे बहिरंगाने सर्व क्रिया करूनही तो निष्क्रिय, निर्विकार, अलिप्त व अस्पर्शित राहतो.  हाच येथे अभिप्राय आहे. 

 

 

- "योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti 2022

- हरी ॐ–

बहिरंग आणि अंतरंग साधना | External & Internal Practice

 

सर्व साधनांचे प्रामुख्याने बहिरंग साधना व अंतरंग साधना असे दोन प्रकार पडतात.  यापैकी बहिरंग साधना ही मनावर केंद्रीभूत असून अंतरंग साधना आत्मस्वरूपावर केंद्रीभूत आहे.  आत्मज्ञानाच्या प्राप्तीसाठी प्रथम मनावर केंद्रीभूत असणारी बहिरंग साधना करणे आवश्यक आहे.  मनामध्ये स्वभावतःच मल, विक्षेप व आवरण असे तीन प्रकारचे दोष आहेत.  मल म्हणजेच रागद्वेषादि अशुद्धता होय.  विक्षेप म्हणजेच मनाची चंचलता किंवा अस्थिरता होय.

 

आत्मज्ञानप्राप्तीसाठी साधकाने आपल्या मनालाच अनुकूल करून घेतले पाहिजे.  याचे कारण आपले मन हेच आत्मज्ञानप्राप्तीचे साधन व स्थान आहे.  आत्मज्ञानप्राप्तीचे साधन शरीर नाही.  इंद्रिये नाहीत.  तर मनानेच मनाच्या साहाय्याने मनामध्येच आत्मशांति अनुभवायची आहे.  यामुळे निरतिशय शांति व पूर्ण तृप्ति अनुभवायची असेल तर आपले मन निदान काही प्रमाणात तरी शांत व प्रसन्न असले पाहिजे.  यासाठीच मल व विक्षेप हे दोष कमी होऊन चित्ताची शुद्धता व स्थिरता प्राप्त केली पाहिजे.  यासाठीच शास्त्रामध्ये ज्या ज्या साधना सांगितल्या जातात त्यांना बहिरंग साधना असे म्हणतात.  या चित्ताच्या शुद्धीसाठी व एकाग्रतेसाठीच सांगितल्या जातात.  रजोगुण व तमोगुण यांचे विकार कमी करून सत्त्वगुणाचा उत्कर्ष करणे हेच सर्व साधनांचे प्रयोजन आहे.

 

सर्व दृश्य अनुभवयोग्य आहे.  Entire creation is an object of my knowledge.  मी मात्र या सगळ्याचा द्रष्टा व ज्ञाता आहे.  म्हणून मी subject आहे व हे संपूर्ण विश्व object आहे.  सर्वसामान्यतेने आपण जीवनभर, नव्हे जन्मानुजन्मे object चेच ज्ञान घेतो.  परंतु मला subject चे म्हणजेच ‘मी’ चे अज्ञान आहे.  मी कोण ?  हे मला माहीत नाही.  म्हणून या subject चे, ‘मी’ चे म्हणजेच स्वरूपाचे ज्ञान होणे हेच प्रत्येक मनुष्याचे खरे कर्तव्य आहे.

 

परमेश्वर आपल्या सर्वांच्या अंतःकरणामध्ये सन्निविष्ट आहे.  परंतु अंतःकरणामध्ये अज्ञानरूपी अंधाराचे आवरण असल्याने परमेश्वर असूनही दिसत नाही, आपल्याला अनुभवायला येत नाही.  म्हणून आनंदस्वरूप परमेश्वराचे दर्शन घेण्यासाठी आत्मज्ञानरूपी प्रकाश उदयाला आला पाहिजे.  त्यासाठी आत्मज्ञानाचीच नितांत आवश्यकता आहे.  हे ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या साधनेलाच अंतरंग साधना असे म्हणतात.

 

- "भज गोविंदम् |” या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, एप्रिल २०१५   
- Reference: "Bhaj Govindam" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, April 2015

- हरी ॐ–