भिक्षेसाठी कुणाकडे जावे ? | Whom to Ask for Food ?

संन्याश्याने भिक्षेसाठी कुणाकडे जावे ?  केवळ एक उपचार या भावनेने भिक्षेसाठी बोलावणाऱ्याकडे जाऊ नये.  गृहस्थाश्रमी गृहिणीला चिन्ता, दुःख, त्रास देऊन भिक्षेला जाणे वर्ज्य करावे.  अशा ठिकाणी नमस्कार करून निघून जावे.  भिक्षेला जाण्यात गरीब-श्रीमंत, उच्च-नीच हा भेद नाही.  भिक्षा हा भाव आहे.  “अगत्वा खलमन्दिरम् |”  दुष्टाचारी, कपटी, क्रूर लोकांकडे भिक्षेसाठी कधीही जाऊ नये.  तसेच “अक्लेशयित्वा चात्मानम् |”  संन्याश्याने स्वतःच्या शरीराला क्लेश देऊन म्हणजे अघोरी तपस् करून, इतरांचे लक्ष वेधून, सहानुभूति मिळवून उदरनिर्वाह करू नये.  सहजपणे, कोणालाही त्रास न देता, दुष्टांशी व्यवहार न करता मिळणाऱ्या थोड्या अन्नात संन्याश्याने समाधान मानावे.  “यद् अल्पं तदपि बहुः |”  जे मिळते ते अल्प असले तरी ते फार मोठे आहे, कारण त्यात संतोष आहे.  

दुसऱ्याला देताना तुम्ही काय देता व किती देता याला महत्व नसून कोणत्या भावाने देता याला फार महत्व आहे.  श्रद्धा, भक्ति, प्रेम व सेवावृत्ति दात्याच्या भूमिकेला आवश्यक आहेत.  गडगंज संपत्ति व खूप स्वादिष्ट अन्न असूनही जिव्हाळा व आपुलकी त्या अन्न देण्यात नसेल, तर व्यवहारातही कुणाला अन्न सेवन करावेसे वाटणार नाही.  अन्नपदार्थ वाढताना गृहिणीचा राग, वैताग, आदळआपट नसावी.  श्रद्धावान, भक्तियुक्त अंतःकरण व सदाचार असणाऱ्या व्यक्तीकडूनच साधुने भिक्षा स्वीकारावी.  खरोखरीच अंतरीच्या प्रेमाने दिले तर पोट भरले असूनही पोटात आपोआप जागा होते.  

जिज्ञासु साधकाने घरोघर जाऊन भिक्षा मागावी व परमेश्वराला आणि गुरूंना प्रथम ती भिक्षा अर्पण करून, परमेश्वराचा प्रसाद म्हणून तिचे सेवन करावे.  अशा सात्विक आहाराने, भिक्षेने साधकाचे शरीर शुद्ध होते, मनही शुद्ध होते. मन व इंद्रिये प्रसन्न राहतात.  अन्नसेवन करतानाही त्याच्या मनाची प्रसन्नता रहाते, मन आनंदी रहाते.  अशा प्रकारे अन्नाच्या साहाय्याने सुदृढ व स्वस्थ शरीराने क्रमाक्रमाने साधना करून साधकाने स्वतःचे उत्क्रमण करून घ्यावे.  

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –

अन्नसेवनाची वृत्ति | Attitude while Partaking Food

गृहस्थाश्रमामध्ये प्रसादवृत्ति असावी.  अन्न सेवन करताना अन्नपूर्णेने दिलेली ती भिक्षा आहे अशी वृत्ति ठेवावी.  अन्न हे केवळ उपभोगासाठी नाही, कारण आपण औषध उपभोगत नाही.  अन्न हे सेवनासाठी आहे.  अन्नसेवनात गृहस्थाश्रमीने विशिष्ट भावना ठेवावी.  “अन्नं न निन्द्यात् तत् व्रतम् |”  अन्नाचे फार मोठे व्रत आहे.  बुभुक्षिताप्रमाणे, अधाशीपणे अन्न खाऊ नये.  उभे राहून अन्न सेवन करू नये.  शास्त्रनियमाप्रमाणे खाली बसून, शांतपणे, एकाग्र चित्ताने अन्नाचे सेवन करावे.  उभे राहून अन्नाचा उपभोग वर्ज्य करावा.

अन्नाची निंदा, तिरस्कार, द्वेष किंवा घृणा नसावी.  शास्त्रकार म्हणतात, तिरस्करणीय वृत्तीने अन्न ग्रहण करताना तो मनुष्य अन्न न खाता स्वतःची पापेच भक्षण करत असतो.  “पापं भुञ्जते |”  असे भगवान गीतेत स्पष्टपणे सांगतात.  अशा अन्नसेवनाने मनुष्याला कधीही समाधान व शांति मिळणार नाही.  “अन्नं ब्रह्मेति व्यजानात् |”  अन्न भोज्य म्हणून उपभोगण्याची वस्तु नसून ते ब्रह्मस्वरूप आहे हे जाणावे.  आपण ईश्वराला नैवेद्य दाखवितो व तो नंतर प्रसाद म्हणून ग्रहण केल्यावर आपली वृत्ति शुद्ध होते.  अन्न हे एकट्याच्या, स्वतःच्या कर्तृत्वाने प्राप्त होत नाही.  अनेक दृष्ट-अदृष्ट शक्ति व वैश्विक नियम, देवदेवता यांच्या साहाय्याने व कृपेने मनुष्याला अन्न मिळते.  त्यामुळे अन्नाबद्दल त्याची उपकृततेची भावना असावी.

गीतेत भगवान म्हणतात –

अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः |

प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ||

सर्व प्राण्यांच्या देहात स्थित असलेला ‘मी’ वैश्वानर अग्निरूप होऊन, प्राण व अपान यांनी युक्त होऊन चार प्रकारचे अन्न पचवितो.  यात सर्व अन्न ‘मी’च आहे व ते भक्षण करणाराही ‘मी’च आहे असे भगवान म्हणतात.  म्हणून प्रेमाने, जिव्हाळ्याने अन्नसेवन करावे.  अन्न हा परमेश्वराचा प्रसाद आहे, या वृत्तीने अन्न ग्रहण करावे.  

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –

स्वादिष्ट अन्नाच्या समस्या | Problems with Tasty Food

स्वाद्वन्नं न तु याच्यताम् |

जिज्ञासु साधकाने स्वादु अन्नाची याचना करू नये किंवा स्वादु अन्नप्राप्तीचे प्रयत्नही करू नयेत.  स्वादु म्हणजे मिष्टान्न किंवा चविष्ट, स्वादिष्ट, चमचमीत अन्नपदार्थ.  अशा अन्नाने जिभेला मिष्टान्न किंवा स्वादिष्ट अन्नाची चटक लागते व त्यामुळे अशा पदार्थांची रोज साधक याचना किंवा प्रार्थना करतो.  म्हणजेच साधक जिभेच्या आहारी जातो.  

दुसरे असे की नेहमी मन अशा चविष्ट व गोड पदार्थांचे चिंतन करू लागते कारण त्या पदार्थांबद्दल मनामध्ये विशिष्ट प्रकारचे प्रेम निर्माण झालेले असते.  त्या चिंतनातून पदार्थांची कामना निर्माण होते व साहजिकच मन बहिर्मुख होऊ लागते.  त्यातूनच विशिष्ट अन्नाची प्रीति निर्माण झाल्यावर, इतर पदार्थ असूनही त्यांचा स्वीकार करण्यास मन तयार होत नाही.  त्या इतर पदार्थाबद्दल मनात तिरस्कार व अव्हेराची भावना उद्भवते.  

यातूनच पुढे अन्नाने शरीराचे पोषण, वर्धन व रक्षण बाजूला राहून त्याऐवजी प्रीति-अप्रीति किंवा राग-द्वेष सतत मनात वास करतात.  त्यामुळे मनात क्रोध, क्षोभ, द्वेष अनावर होतात व अन्न ग्रहण करताना मन आनंदी व प्रसन्न राहू शकत नाही.  हे चमचमीत पदार्थ शरीरात जडत्व निर्माण करतात आणि रजोगुण व तमोगुण वृद्धिंगत होतात.  बुद्धीची सूक्ष्मता, तीक्ष्णता, तीव्रता कमी होते.  ज्ञानग्रहणशक्ति कमी होते.  अशा व्यक्तीला विवेक, वैराग्य व षटकसंपत्ति प्राप्त होणे कधीही शक्य नाही.  

आत्मप्राप्तीच्या साधनेसाठी प्रचंड मोठे इंद्रियसंयमन, मनसंयमन सर्वप्रथम आवश्यक असते.  त्यामुळे अयोग्य प्रकारच्या आहारामुळे वृत्ति तमोगुणप्रधान झाल्याने श्रवण, मनानादि साधना शक्य होत नाही.  विशिष्ट प्रकारच्या मनाच्या धारणेसाठी उपयुक्त असलेला आहार आवश्यक असल्याने आचार्य - स्वाद्वन्नं न तु याच्यताम् |  ही साधना साधकाला करावयास सांगतात.  

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –

अन्न ग्रहणात संतोष | Satisfaction in Partaking Food

विधिवशात् प्राप्तेन संतुष्यताम् |

विधिवशात् किंवा प्रारब्धवशात् प्राप्त होणाऱ्या अन्नात साधकाने संतोष मानावा.  अन्नासाठी त्याने याचना व प्रयत्न करावयाचे नाहीत.  अशा परिस्थितीत त्याने शरीराचे पोषण, वर्धन व रक्षण कसे करावे ?

विधिवशात् म्हणजे कर्मवशात् होय.  कोणताही जीव किंवा मनुष्य जन्माला येतो त्यावेळी निश्चितपणे त्याच्या जीवनाचे आवश्यक असणारे पूर्वनियोजन केलेले असते, कारण पूर्वजन्मात जीवाने केलेल्या कर्मानुसार त्याचा जन्म म्हणजे त्याबरोबर त्याचे शरीरही निश्चित केले जाते व त्याच्या शरीरनिर्वाहाचे नियोजनही आधीच केलेले असते.  म्हणून ‘सत्कृतस्य दुष्कृतस्य कर्मवशात् |’ किंवा ‘जन्मान्तरकृतस्य कर्मणा’ असे सांगितले आहे.  ज्या कर्मामुळे हे शरीर जन्माला येते ते कर्मच शरीराचे पोषण, रक्षण व वर्धन करते.

प्रारब्धं पुष्यति वपुः |

प्रारब्धकर्म म्हणजेच पापपुण्यात्मक कर्मच या शरीराला जन्म देऊन त्याचे पोषण करते.  जीवन जगत असताना मनुष्य स्वतःच्या कर्माची फळे उपभोगत असतो.  त्याला कर्मानुसार निश्चितपणे अन्न मिळते.  म्हणून कर्मफलाच्या स्वरूपात, प्रयत्न न करता व याचना न करता साधकाजवळ येईल त्या अन्नात त्याने संतोष मानावा.  आपण रोज अन्न ग्रहण करतो ते प्रारब्धामुळेच, हे जसे सत्य आहे तसेच एखाद्या दिवशी अन्न मिळत नाही ते ही प्रारब्धामुळेच.

तसेच प्रारब्धात अन्न पोटात जावयाचे नसेल तर पुढे भरपूर अन्न असूनही मनुष्याला दुर्बुद्धि होऊन तो अन्न खाण्याचे नाकारेल.  याउलट प्रारब्धात मनुष्याला अन्न मिळणार असेल तर त्याच्या जबरदस्त श्रद्धेने, निष्ठेने परमेश्वराची प्रार्थना केल्याने बसल्याजागी त्याला कोणीतरी अन्न आणून देईल.  याच कारणास्तव साधकाने प्रारब्धानुसार जे मिळेल, त्या अन्नात संतोष मानावा.  

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –

युक्त आहार | The Right Food

मनुष्य जे अन्न सेवन करतो, त्यातील स्थूल भागाने शरीराचे पोषण होते.  आणि त्याने रक्त, चरबी, अस्थि, मांस, मज्जा हे घटक तयार होतात.  अन्नातील दुसऱ्या सूक्ष्म भागाने मन तयार होते.  अन्नाच्या गुणधर्माचा मनावर परिणाम होतो असे शास्त्र सांगते.

मुख्यतः अन्नाचा उद्देश एकच – शुद्ध, सत्वगुणप्रधान मन व्हावे.  मनोवृत्ति अधिकाधिक प्रमाणात सात्विक, अंतर्मुख, चिंतनशील व्हावी यासाठी साधना आहे.  मनातील रजोगुण व तमोगुण हे अत्यंत स्वाभाविक गुण असून त्यांचे प्रचंड प्राबल्य आपल्या मनावर आढळून येते आणि त्या गुणानुसार काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर हे षड्रिपूंचे विकार उत्तेजित होतात.  मनाचा क्षोभ, संताप वाढून वृत्ति बहिर्मुख होते.  तमोगुणवृत्ति वृद्धिंगत होते.  साधकाच्या अंतःकरणशुद्धि, श्रवण, मनन, निदिध्यासना व आत्मचिंतन या सर्व साधनेत फार मोठे प्रतिबंध निर्माण करतात.

यासाठी दक्षता म्हणून नियोजनपूर्वक अन्नसेवनाने रजोगुण व तमोगुणाचे प्राबल्य कमी केले पाहिजे.  शरीर, इन्द्रिय व मनाचा दाह व क्षोभ न होता, मन नित्य शांत, तृप्त व प्रसन्न राहील, तसेच शरीर स्वस्थ राहील असा, योग्य प्रमाणात सात्विक आहार साधकाने घ्यावा.  अतिशय चमचमीत, तेलयुक्त, मसालेदार, खूप तिखट व गरमागरम अन्न सेवन करू नये.  खूप गोड पदार्थ खाल्ल्याने मन सुंद होते.  शरीराला जडत्व येते.  शरीराची चपलता व मनाची अंतरिक सावधानता संपुष्टात येऊन आकलनशक्ति काम करेनाशी होते.  मग साधक विवेक, वैराग्य, दैवीगुणसंपत्ति हे गुण कसे अंगी बाणविणार ?

मन हे अति चंचल असल्याने पुन्हा पुन्हा अभ्यासाने अत्यंत आवश्यक गुणांना म्हणजेच, साधनचतुष्टय प्राप्त करणे हे फार कष्टसाध्य आहे.  त्यामुळे प्रथम सत्त्वगुणवृद्धीसाठी शुद्ध, सात्विक आहार अत्यंत आवश्यक आहे.  शरीर व मन सदैव दक्ष, सावध राहील असा शरीराला आवश्यक, संतुलित आहार योग्य प्रमाणात घ्यावा.

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –