तुल्य निंदास्तुति | Balanced In Criticism And Praise

 

मनुष्यामध्ये असलेल्या आणि नसलेल्या दोषांचे प्रत्यक्षतः वर्णन करणे म्हणजे 'निंदा' होय.  तसेच मनुष्यामध्ये असलेल्या किंवा नसलेल्या गुणांचे प्रत्यक्षतः वर्णन करणे म्हणजेच 'स्तुति' होय.  ज्यावेळी आपण एखाद्या व्यक्तीची निंदा करतो, त्यावेळी त्याचे सर्व दोष आपण सांगतो.  इतकेच नव्हे तर जे दोष त्याच्यामध्ये नाहीत ते सुद्धा त्याच्यावर लादतो.  आपले मन पूर्वग्रहदूषित असल्यामुळे आपण त्या व्यक्तीवर अनेक दोषारोप करतो.  त्या व्यक्तीच्या चांगल्या गुणांना सुद्धा आपण दोषांचे स्वरूप देतो.  यालाच 'निंदा' असे म्हणतात.  तसेच, एखाद्या व्यक्तीची स्तुति करीत असताना बोलण्याच्या ओघात अनेक गुणांचे वर्णन करतो.  जे गुण नसतील तेही वर्णन करतो.  विनाकारण स्तुति करीत असतो.

 

या निंदा व स्तुतीमुळे मनामध्ये १) हर्ष - संतोष, २) विषाद या दोन परस्परविरोधी वृत्ति निर्माण होतात.  स्वतःची स्तुति, प्रशंसा श्रवण केल्याने मनुष्य सुखावतो.  त्याला एकदम बरे वाटते.  मनुष्य आनंदाने accept करतो.  मात्र निंदा प्रतिकूल असल्यामुळे कोणी जर आपली निंदा केली तर मनुष्याला एकदम दुःख होते.  मनुष्य सहन करू शकत नाही.  याचे कारण, आपल्यामधील दोष तो मान्य करीत नाही.  उलट ते दोष हे दोष नसून गुण कसे आहेत, हे सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करतो.  त्यावेळी तो अत्यंत उद्विग्न होतो.  More and more you try to defend yourself, more you defy yourself.  जसे सूर्याला मी प्रकाशस्वरूप आहे, हे सिद्ध करण्याची गरजच नाही, कारण ते त्याचे स्वयंसिद्ध स्वरूप आहे.  तसेच आपल्यामध्ये जर गुण असेल तर तो सिद्ध करण्याची गरज नाही आणि मनुष्य तो सिद्ध करण्याचा जितका प्रयत्न करतो तितका तो अयशस्वी होतो.

 

म्हणून प्रथम आपले दोष मान्य न करणे ही चूक आहे.  त्यामुळे कितीही वर्षे सर्व शास्त्रांचे श्रवण, अध्ययन केले तरीही उपयोग होत नाही.  बाहेरून मनुष्य बदलला, स्वतःला साधक, जिज्ञासु म्हणवून घेतले तरीही मनामध्ये मात्र काहीही प्रगति करू शकत नाही.  त्याचे फार मोठे नुकसान होते.  म्हणून प्रत्येक साधकाने आपले दोष मान्य करावेत.  म्हणजे ते दोष सुधारता येतात.  यामुळेच ज्ञानी पुरुष निंदा व स्तुति या दोन्हींच्यामध्येही समतोल राहातो.  तो स्तुतीप्रमाणेच निंदा सुद्धा आनंदाने मान्य करतो.

 

 

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ–

युक्त आहार | The Right Food

मनुष्य जे अन्न सेवन करतो, त्यातील स्थूल भागाने शरीराचे पोषण होते.  आणि त्याने रक्त, चरबी, अस्थि, मांस, मज्जा हे घटक तयार होतात.  अन्नातील दुसऱ्या सूक्ष्म भागाने मन तयार होते.  अन्नाच्या गुणधर्माचा मनावर परिणाम होतो असे शास्त्र सांगते.

मुख्यतः अन्नाचा उद्देश एकच – शुद्ध, सत्वगुणप्रधान मन व्हावे.  मनोवृत्ति अधिकाधिक प्रमाणात सात्विक, अंतर्मुख, चिंतनशील व्हावी यासाठी साधना आहे.  मनातील रजोगुण व तमोगुण हे अत्यंत स्वाभाविक गुण असून त्यांचे प्रचंड प्राबल्य आपल्या मनावर आढळून येते आणि त्या गुणानुसार काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर हे षड्रिपूंचे विकार उत्तेजित होतात.  मनाचा क्षोभ, संताप वाढून वृत्ति बहिर्मुख होते.  तमोगुणवृत्ति वृद्धिंगत होते.  साधकाच्या अंतःकरणशुद्धि, श्रवण, मनन, निदिध्यासना व आत्मचिंतन या सर्व साधनेत फार मोठे प्रतिबंध निर्माण करतात.

यासाठी दक्षता म्हणून नियोजनपूर्वक अन्नसेवनाने रजोगुण व तमोगुणाचे प्राबल्य कमी केले पाहिजे.  शरीर, इन्द्रिय व मनाचा दाह व क्षोभ न होता, मन नित्य शांत, तृप्त व प्रसन्न राहील, तसेच शरीर स्वस्थ राहील असा, योग्य प्रमाणात सात्विक आहार साधकाने घ्यावा.  अतिशय चमचमीत, तेलयुक्त, मसालेदार, खूप तिखट व गरमागरम अन्न सेवन करू नये.  खूप गोड पदार्थ खाल्ल्याने मन सुंद होते.  शरीराला जडत्व येते.  शरीराची चपलता व मनाची अंतरिक सावधानता संपुष्टात येऊन आकलनशक्ति काम करेनाशी होते.  मग साधक विवेक, वैराग्य, दैवीगुणसंपत्ति हे गुण कसे अंगी बाणविणार ?

मन हे अति चंचल असल्याने पुन्हा पुन्हा अभ्यासाने अत्यंत आवश्यक गुणांना म्हणजेच, साधनचतुष्टय प्राप्त करणे हे फार कष्टसाध्य आहे.  त्यामुळे प्रथम सत्त्वगुणवृद्धीसाठी शुद्ध, सात्विक आहार अत्यंत आवश्यक आहे.  शरीर व मन सदैव दक्ष, सावध राहील असा शरीराला आवश्यक, संतुलित आहार योग्य प्रमाणात घ्यावा.

- "साधना पञ्चकम्" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून,  तृतीय आवृत्ति, सप्टेंबर २००५   
- Reference: "Sadhana Panchakam" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3^rd Edition, September 2005

- हरी ॐ –