श्रीवसिष्ठ मुनि सांगतात की, नाश होणे आणि निरास
होणे यामध्ये थोडासा फरक आहे. एखादा पदार्थ
त्याच्या अवयवांचा नाश झाला की, नाश पावतो. जसे घट फुटला म्हणजे त्याचे अवयव फुटले
की, घटाचा नाश होतो. परंतु एखाद्या वस्तूवर
दुसऱ्या वास्तूचा भास झाला तर त्या आरोपित वस्तूचा नाश न होता निरास होत असतो. त्यावेळी आपल्याला अधिष्ठान असणाऱ्या वस्तूची अनुभूति
येते. जसे दोरीवर सापाचा भास होतो. मात्र दोरीची अनुभूति आली की, भासात्मक सर्पाचा
नाश न होता त्याचा निरास मात्र होतो. याप्रमाणे
नाश आणि निरास यांमध्ये भेद आहे. नाशामध्ये
पदार्थाचाच नाश होतो व निरासामध्ये त्या पदार्थाच्या भ्रांतीचा नाश होतो.
याप्रमाणे या दृश्याचा विचार केला तर हे रामा
! हे दृश्य ना सत् आहे, ना असत् आहे. तर हे केवळ भ्रांतिमात्र आहे. म्हणजेच या सर्व दृश्याचा निरास होत असल्यामुळे ते
आहे, असेही म्हणता येत नाही व दिसत असल्यामुळे ते नाही, असेही म्हणता येत नाही.
केवळ त्या त्या अवस्थेमध्येच ते ते दृश्य दिसते.
म्हणून जागृतीमध्ये स्वप्नाचा निरास होतो तर
स्वप्नात जागृतीचा निरास होतो.
त्यामुळे हे रामा ! जागृतविश्व काय किंवा स्वप्नविश्व काय, या दोन्हींना
सत् म्हणता येत नाही किंवा असत् सुद्धा म्हणता येत नाही. त्यामुळेच हे दृश्य विश्व अत्यंत भासात्मक व मिथ्या
आहे. महाप्रलयाच्या वेळी सुद्धा हे विश्व नव्हते.
वर्तमानकाळामध्ये सुद्धा नाही व पुढील युगांच्यामध्ये
सुद्धा कधीही हे दृश्य अस्तित्वात असणार नाही. म्हणजेच भूतकाळ, भविष्यकाळ व वर्तमानकाळ या तीन्हीही
काळांच्यामध्ये जग नावाची वस्तु अस्तित्वातच नाही.
हे निष्पाप रामा ! जे कोणत्याही काळात अस्तित्वात असू शकत नाही परंतु
तरीही जे भासते ते जग म्हणजे जग नसून ते केवळ ब्रह्मस्वरूप आहे. हे रामा ! चैतन्यस्वरूपामध्ये अनादि काळापासून ज्या या अनंतकोटि
सृष्टि अनुभवायला येतात, त्या केवळ असंख्य भ्रांति आहेत. म्हणजेच येथे उत्पन्न झालेली अनंतकोटि ब्रह्माण्डे
म्हणजे चैतन्यामध्ये उत्पन्न होणारे आभास आहेत. रामा ! येथे
चैतन्याव्यतिरिक्त खरेच लेशमात्रही वस्तु अस्तित्वात नाही, हे तू लक्षात ठेव.
-
"योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या
परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami
Sthitapradnyanand Saraswati, 1st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti
2022
- हरी ॐ–
