अभ्यास योगाची साधना | Means of “Abhyas Yog”

 

प्रत्येक साधक हा धार्मिक, श्रद्धावान, आध्यात्मिक असेल तरीही त्याचे मन परमेश्वरामध्ये लगेचच एकाग्र होत नाही.  याचे कारण आज मनामध्ये अनेक विषयांच्याच वृत्ति आहेत.  अजुनही मनामध्ये विषयांच्याबद्दल प्रचंड मोठे आकर्षण आहे.  विषयांचे महत्व आहे.  यामुळे विषयांच्यामध्ये सत्यत्वबुद्धि निर्माण होऊन मनामध्ये कामना निर्माण होतात.  पुन्हा पुन्हा ते मन विषयांच्यामध्ये रुळते, रममाण होते.  यामुळे परमेश्वरामध्ये मन एकाग्र करण्याचा कितीही प्रयत्न केला तरी त्यामध्ये अनेक प्रतिबंध निर्माण होतात.  यासाठीच भगवान या श्लोकात ‘अभ्यासयोगाची’ साधना देतात.

 

मग अभ्यासयोग म्हणजे काय ?  आचार्य सांगतात –

विपरीतप्रत्ययान्तिरस्कृत्य सजातीयप्रत्ययावृत्तिरभ्यासः |  सर्व विपरीत - विजातीय वृत्तींचा निरास करून जाणीवपूर्वक, सातत्याने, अखंडपणे सजातीयवृत्तिप्रवाह निर्माण करणे यालाच ‘अभ्यास’ असे म्हणतात.  भगवान म्हणतात -

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् |

ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ||                    (गीता अ. ६-२६)

जसजसे मन विषयांच्याकडे जाईल तसतसे त्यावर नियंत्रण करावे.  केवळ मन दाबून, ओढून एकाग्र होत नाही.  तर त्यासाठी विवेकाने विषयदोषदर्शन करावे.  म्हणजेच विषयांच्या अनित्यत्वं, दुःखित्वं, बद्धत्वं, मिथ्यात्वं या सर्व मर्यादा जाणाव्यात.  विषयांचे खरे स्वरूप पाहावे.  यामुळे मन आपोआपच त्यांच्यापासून निवृत्त होईल.  त्या त्या प्रमाणात विषयांचे संस्कार कमी होतील.

 

या संस्कारांचा प्रभाव कमी करण्यासाठी परमेश्वराच्या उपासनेचा संस्कार वाढवावा.  जाणीवपूर्वक, सावधानतेने, मनाला विषयासक्तीमधून निवृत्त करून उपासना करावी.  परमेश्वराची वृत्ति पुन्हा-पुन्हा निर्माण करावी.  सुरुवातीला खूप अवघड वाटेल.  यामध्ये विषयांच्या वृत्ति आल्यामुळे विरल चिंतन होईल.  परंतु सातत्याने दीर्घकाळ उपासना केल्यानंतर सरलचिंतन होऊन परमेश्वराचीच वृत्ति म्हणजे सजातीयवृत्तिप्रवाह निर्माण होईल.  यालाच ‘अभ्यास’ असे म्हटले आहे.  या अभ्यासयोगामुळे क्रमाने चित्तशुद्धि होऊन ज्ञानप्राप्ति आणि मोक्षप्राप्ति होईल.

 

 

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ–

संतुष्ट मनुष्याची व्याख्या | Definition of Satisfied Man

 

मनुष्याला आयुष्यात बहिरंगाने काही मिळो किंवा न मिळो, परंतु त्याच्या आत समाधान असेल तर झोपडीतला माणूस सुद्धा सुखाने राहतो.  म्हणून तृप्ति ही बाहेर नसून ती अंतरंगाची वृत्ति आहे.  अगदी गरीब परंतु प्रामाणिक मनुष्य दिवसभर कष्ट करतो.  दिवसाच्या शेवटी जे काही रुपये मिळतात त्यामधून उदरनिर्वाह करतो आणि सुखाने झोपतो.  त्याचे मन जे मिळाले त्याच्यामध्ये तृप्त असते.  याउलट एखादा श्रीमंत मनुष्य भरपूर धन कमावतो.  त्याला पुढच्या सात पिढ्यांचीही भ्रांत नसते.  तरीही त्याचे मन तृप्त नसल्यामुळे तो दुःखीच असतो.  म्हणून सुख हे बाह्य विषयांच्यावर अवलंबून नसून मनाच्या समाधानी वृत्तीवर अवलंबून आहे.

 

असे सांगून वसिष्ठ मुनि येथे संतुष्ट मनुष्याची व्याख्या करतात.  अप्राप्त वस्तूंच्या इच्छांचा जो त्याग करतो आणि जे मिळाले आहे त्यामध्ये समभावाने राहतो, जो खेद आणि अखेदरहित म्हणजेच हर्षविषादरहित झाला आहे, त्याला 'संतुष्ट' असे म्हणतात.  सामान्य मनुष्याच्या मनामध्ये सतत न मिळालेल्या - अप्राप्त वस्तूची इच्छा असते.  जे मला आजपर्यंत मिळाले नाही ते प्रयत्नाने मिळवावे असे त्याला वाटते.  तसेच जे मिळाले आहे त्याचे रक्षण करण्याचा तो प्रयत्न करतो.  यालाच संस्कृतमध्ये 'योग' व 'क्षेम' असे म्हणतात.  अप्राप्तस्य प्रापणं योगः |  प्राप्तस्य रक्षणं क्षेमः |  अप्राप्त वस्तूंची प्राप्ति म्हणजे 'योग' आणि प्राप्त वस्तूंचे रक्षण म्हणजे 'क्षेम' होय.

 

या दोन वृत्तींच्यामुळे अविवेकी मनुष्याच्या मनामध्ये अनेक कामना उत्पन्न होतात.  परंतु याउलट जो विवेकी ज्ञानी पुरुष आहे, जो पूर्णतः संतुष्ट, तृप्त झाला आहे, त्याच्यामध्ये योगक्षेमवृत्तीचा अभाव होतो.  असा मनुष्य अप्राप्त वस्तूची इच्छा करीत नाही आणि प्राप्त वस्तूने हर्षितही होत नाही.  याचे कारण त्याला विचाराने निश्चितपणे समजलेले असते की, कर्म-कर्मफळाच्या नियमाप्रमाणे आपल्याला जे मिळणार, जितके मिळणार, जेव्हा मिळणार ते मिळणारच !  त्यामध्ये कोणीही बदल करू शकत नाही.  म्हणून ज्ञानी पुरुष आहे त्या परिस्थितीमध्ये आनंदाने जीवन जगतो.  तो खेदाखेदरहित होतो.  तो सुखदुःखादि द्वंद्वांच्यामध्ये सम राहतो.  तोच खऱ्या अर्थाने संतुष्ट पुरुष आहे.

 

 

- "योगवासिष्ठ" (द्वितीय मुमुक्षुव्यवहार प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१९   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2019

- हरी ॐ–

मतमतांचा गलबला | Obfuscation Due To Opinions

 

आचार्य म्हणतात की आम्ही सांख्यांचे खंडन करण्याचे कारणच नाही.  कारण अन्य तार्किक लोकांच्याकडूनच त्यांची मते खंडन होतात.  तार्किक लोक सांख्यांचे, व सांख्य लोक अन्य तार्किकांचे खंडन करतात, कारण सर्वजण परस्परविरुद्ध अर्थाच्या कल्पना निर्माण करतात.  ज्याप्रमाणे मासाचा तुकडा मिळविण्यासाठी प्राणी एकमेकांशी भांडतात, एकमेकांच्या अंगावर ओरडतात, त्याचप्रमाणे सांख्यवादी लोक व अन्य तार्किक लोक एकमेकांच्या मतांचे खंडन करून आपलेच मत सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करतात.  परंतु ते सर्वजण परस्परविरुद्ध अर्थ सांगत असल्यामुळे ते सर्वजण पारमार्थिक तत्त्वापासून दूर जातात.

 

त्यामुळे कोणत्या मताचा आदर करावा ?  कोणत्या मतांचा त्याग करावा ?  हे साधकाला समजणे अत्यंत आवश्यक आहे, कारण हा सर्व मतमतांचा गलबला आहे.  यासाठीच येथे आर्चार्य सांगतात की साधकांनी योग्य माताचाच आधार व आश्रय घ्यावा.  म्हणून आम्ही येथे तार्किकांच्या मतामधील किंचित दोष दाखविला.  आत्मतत्त्वाच्या यथार्थ ज्ञानासाठी वेदान्तशास्त्र हेच एकमेव प्रमाणभूत शास्त्र असून मुमुक्षूंनी वेदान्तशास्त्राचा आदर करावा.  तार्किक लोक दुसऱ्यांचे दोष दाखविण्यामध्ये तत्पर आहेत.  मात्र आम्ही अशी तत्परता दाखविलेली नाही.  तर आम्ही तार्किकांच्या मनामधील किंचित दोष दाखविला.  आम्हाला कोणाचेही दोष सांगण्याची इच्छा नाही.  तर मुमुक्षूंनी योग्य मार्गाचे, योग्य मताचे अनुसरण करावे, चुकीची मते ग्रहण करू नयेत, म्हणून अयोग्य मतांचे आम्ही खंडन केले.

 

वेदज्ञानी पुरुष, ज्याच्यामुळे विरोध, वादविवाद निर्माण होतात, त्या वादविवादांचे कारण, वाद करणाऱ्यांच्यावरच सोडून आपल्या सद्बुद्धीचे संरक्षण करतात, त्या पुरुषालाच सुखपूर्वक शांति प्राप्त होते.  म्हणूनच आचार्य सुद्धा म्हणतात – वादे वादे तत्त्वबोधः न जायते |  वादविवादांच्यामधून तत्त्वस्वरूपाचा बोध होत नाही.  ज्यावेळी या ज्ञानामध्ये अनेक मते-मतांतरे समोर येतात तेव्हा, साधकाने स्वबुद्धि हे प्रमाण न ठेवता वेदान्तशास्त्रालाच प्रमाणभूत मानावे.  कारण वेद हे एखाद्या मर्त्य मनुष्याच्या बुद्धिमधून निर्माण झालेले नसून वेदज्ञान हे अपौरुषेय ज्ञान आहे.  बुद्धिमधून निर्माण झालेल्या ज्ञानाला मर्यादा असतात.  त्यामध्ये व्यक्तिगत रागद्वेष निर्माण होतात.  त्यामुळे ते ज्ञान प्रमाणभूत होऊ शकत नाही.  म्हणून श्रुतिप्रमाण हेच सर्वश्रेष्ठ प्रमाण आहे.

 

- "प्रश्नोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  एप्रिल २०१२ 
- Reference: "Prashanopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand  Saraswati, 1^st Edition, April 2012

- हरी ॐ –