उपासनेमुळे स्वर्गप्राप्ती मिळते का? (True meaning of Upasana)

अनेक साधक अनेक संदर्भांच्यामध्ये उपासना, ध्यान, Meditation, समाधी असे अनेक शब्द वापरतात. परंतु या शब्दांचा नक्की अर्थ काय, हे समजले पाहिजे. आत्मसाक्षात्कार, अनेक प्रकारच्या सिद्धी, चमत्कार किंवा मेल्यानंतर स्वर्गप्राप्ति यापैकी कोणतेही उपासनेचे प्रयोजन नाही. उपासनेचे प्रयोजन एकच – मल, विक्षेप आणि आवरण हे तिन्हीही दोष नाहीसे करून चित्ताची शुद्धी, तल्लीनता, तन्मयता, एकाग्रता प्राप्त करून स्वस्वरूपाची प्राप्ती करणे.

शास्त्रकार व्याख्या करतात –

उपासनं नाम यथा शस्त्रम् उपास्यस्य अर्थस्य विषयीकारणेन समीपम् उपगम्य तैलधारावत् समान प्रत्यय प्रवाहेण दीर्घकालं यत् आसनं तत् उपासनम् आचक्षते |  

उपासना यामध्ये दोन शब्द आहेत. उप + आसनम् | उप म्हणजे जवळ आणि आसनम् म्हणजेच बसणे. उपासना म्हणजे जवळ बसणे. जवळ जाणारा मी म्हणजेच साधक आहे आणि ज्याच्या जवळ जावयाचे तो ईश्वर आहे. मी ईश्वराजवळ जाणे म्हणजेच उपासना. मी ईश्वराजवळ शरीराने जाऊ शकत नाही. त्यासाठी मन हे साधन आहे. म्हणून उपासनेमध्ये तीन घटक येतात –

१) उपासना करणारा मी ‘उपासक’.

२) ज्याची उपासना करायची तो ईश्वर ‘उपास्य देवता’.

३) ज्याच्या साहाय्याने उपासक उपास्य देवतेच्याजवळ जातो ते ‘साधन’.

याचे कारण आज मी – उपासक, व ईश्वर – उपास्य देवता, यांच्यामध्ये अंतर आहे. उपासना ही अशी एक साधना आहे की त्यामुळे हे अंतर कमी कमी होऊन शेवटी उपासक आणि उपास्य देवता यांच्यातील भेद नाहीसा होऊन मी त्या देवतेशी तन्मय, तद्रूप होतो. यालाच ‘उपासना’ असे म्हणतात.

उपास्य विषयाची वृत्ति निर्माण करून, मनाने त्याच्या जवळ जाऊन तेलाच्या संतत धारेप्रमाणे दीर्घकाळ त्या अवस्थेमध्ये राहणे म्हणजेच उपासना होय. येथे मनानेच मनाच्या साहाय्याने त्या देवतेच्या स्वरूपाशी तल्लीन झाले पाहिजे. म्हणून उपासना ही शारीरिक साधना अथवा इंद्रियांचा व्यापार नसून ही पूर्णतः मानसिक साधना आहे. म्हणून उपासनेसाठी मन हेच साधन आहे.

- "उपासना" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्ताकामधून, प्रथमआवृत्ती,  जून २००६
- Reference: "Upasana" by P.P. Swami Sthitapradnyanand  Saraswati, 1st Edition, June 2006

'उपासना' या पुस्तकामधील आधीचा लेख 'गुण उपासना म्हणजे काय? (What is Guna Upasana?)' हाही आपणास आवडेल. आपल्या प्रतिक्रिया खाली द्यायला विसरू नका. तसेच आपल्या सोशल नेट्वर्किंग वेबसाईटवर मित्रांना लिंक पाठवून आम्हाला मदत करावी ही विनंती. आपल्या सूचना आणि प्रतिक्रिया Sadhak@ShrutisagarAshram.org या email  वरही कळवू शकता - धन्यवाद.

 - हरी ॐ –

प्राण शरीरात प्रवेश कसा करतो? (How soul enters body?)

अथ हैनं कौसल्याश्र्चाSSश्वलायान: पप्रच्छ |

भगवन्कुत एष प्राणो जायते कथमायात्यस्मित्रशरीर

आत्मानं व प्रविभज्य कथं प्रतिष्ठते केनोत्क्रमते

कथं बाह्यमभिधत्ते कथमध्यात्ममिति || १ ||

अन्वय - अथ ह एनं कौसल्य: चा आश्र्वलायन: पप्रच्छ | भगवन् ! एष प्राण: कुतः जायते, अस्मिन् शरीरे कथं आयाति आत्मानं प्रविभज्य वा कथं प्रतिष्ठते, केन उत्क्रमते, कथं बाह्यं अभिधत्ते, कथं अध्यात्मं इति |

शब्दार्थ - यानंतर पिप्पलाद मुनींना आश्र्वलायनाचा पुत्र कौसल्य प्रश्न विचारतो की, हे भगवन् !   हा प्राण कोणत्या करणापासून उत्पन्न होतो ? हा प्राण या शरीरामध्ये कसा येतो ? तसेच तो प्राण स्वत:चे विभाजन करून या शरीरामध्ये कसा राहतो ? तो प्राण कोणत्या कारणाने उत्क्रमण पावतो ? तसेच तो प्राण बाह्य तसेच आभ्यन्तर शरीराला कसे धारण करतो?  

विवरण - यावर आचार्य म्हणतात -

प्राण हा निर्मिती कार्य असल्यामुळेच प्राणाविषयी अन्य सर्व प्रश्न ओघानेच अपेक्षित आहेत. प्राण कोणत्या करणामधून निर्माण होतो ? उत्पन्न झालेला प्राण या शरीरामध्ये कोणत्या वृत्तिविशेषाने प्रवेश करतो ? कोणत्या कारणास्तव प्राण शरीरग्रहण करतो ? शरीरामध्ये प्रवेश केल्यावर प्राण स्वत:चे विभाजन करून कोणत्या प्रकारे या शरीरात राहतो ? तसेच, तो प्राण कोणत्या विशेष वृत्तीने शरीराच्या बाहेर उत्क्रमण करतो ? तो प्राण अधिभूत व अधिदैव विषयांना कसे धारण करतो ? तसेच, देहेन्द्रियादी अध्यात्म शरीराला कसे धारण करतो ? या श्रुतीमध्ये - कथं अध्यात्मम् | यानंतर 'धारयति' म्हणजेच 'धारण करणे' ही क्रिया शेष आहे.  म्हणजेच 'धारण करतो' हा अर्थ येथे श्रुतीमध्ये गृहीत धरावा. 

याप्रकारे आश्र्वलायनाचा पुत्र कौसल्याने पिप्पलाद मुनींना असे प्रश्न विचारल्यानंतर पिप्पलाद मुनि या प्रश्नांची उत्तरे देण्यास प्रारंभ करतात. [ ते आपण पुढील ब्लॉगमध्ये पाहू. ]

- "प्रश्नोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्ताकामधून, प्रथमआवृत्ती, २६ एप्रिल २०१२ (आदि शङ्कराचार्य जयंती)
- Reference: "Prashnopanishad" by P.P. Swami Sthitapradnyanand  Saraswati, 1st Edition, 26 April 2012 (Adi Shankaracharya Jayanti)

गुरुशिष्य परंपरेचे महत्त्व | Teacher-Disciple lineage

विश्वाच्या आरंभी असणारे चार वेद - ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद हे सर्व वेद आणि वेदांच्यामधील ज्ञान आज मी अध्ययन करू शकत असेन तर 'हे ज्ञान माझ्यापर्यंत कसे आले?' याचा विचार केला पाहिजे. हे ज्ञान केवळ यंत्रवत् आलेले नाही. या ज्ञानाला 'श्रुति' म्हटले जाते. [आपण नेहमी 'श्रुति स्मृती पुराणोक्त' म्हणतो. आश्रमाच्या नावातही 'श्रुति' आहे, 'श्रुतिसागर आश्रम'. ]  श्रुति याचा अर्थ श्रवण होय. फार प्राचीन काळी, लिहिण्याची कला अवगत नव्हती. अशा वेळी ऋषीमुनींना ध्यानावास्थेमध्ये स्फुरलेले मंत्र त्यांच्या शिष्यांनी श्रवण करून, ते स्मरण करून त्यांनी आपल्या शिष्यांना - प्रशिष्यांना अध्यापन केले.

अशा प्रकारे या गुरुशिष्य परंपरेने आजपर्यंत ही विद्या आपल्यापर्यंत आलेली आहे. त्यातील एकही मंत्र विस्मृत न होता, त्या मंत्रामधील काहीही न गाळता आणि त्या मंत्रांच्यामध्ये स्वत:च्या बुद्धीने अधिक न घालता ते मुळ मंत्र आजपर्यंत आलेले आहत. लाखो-कोट्यावधी वर्षे गेल्यानंतर जर मी आजही ते ज्ञान विधिवत् गुरुशिष्यपरंपरेने घेत असेन तर त्याच्यामागे फार मोठा संप्रदाय आहे. फार मोठी अलौकिक व अपूर्व परंपरा आहे.

म्हणूनच आपल्या संस्कृतीमध्ये गुरुशिष्यपरंपरेला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. गुरुशिष्य परंपरा हा आपल्या संस्कृतीचा गाभा आहे. म्हणूनच या परंपरेमध्य अनेक शिष्टाचार व श्रेष्ठ अचारसंहिता आहे. वेदान्तशास्त्राचे अध्ययन करावयाचे असेल तर ती [गुरुशिष्य परंपरा ] मान्य केलीच पाहिजे.

- "ईशावास्योपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्ताकामधून, प्रथमआवृत्ती, एप्रिल २००९
- Reference: "Ishavasya Upanishad" by P.P. Swami Sthitapradnyanand  Saraswati, 1st Edition, April 2009

'ईशावास्योपनिषत्' या पुस्तकामधील आधीचा लेख 'उपनिषदे म्हणजे काय? What are Upanishadas?' हाही आपणास आवडेल. आपल्या प्रतिक्रिया खाली द्यायला विसरू नका. तसेच आपल्या सोशल नेट्वर्किंग वेबसाईटवर मित्रांना लिंक पाठवून आम्हाला मदत करावी ही विनंती. आपल्या सूचना आणि प्रतिक्रिया Sadhak@ShrutisagarAshram.org या email  वरही कळवू शकता - धन्यवाद.

- हरी ॐ -