मनुष्यामध्ये असलेल्या आणि नसलेल्या
दोषांचे प्रत्यक्षतः वर्णन करणे म्हणजे 'निंदा' होय. तसेच मनुष्यामध्ये असलेल्या किंवा नसलेल्या गुणांचे
प्रत्यक्षतः वर्णन करणे म्हणजेच 'स्तुति' होय. ज्यावेळी आपण एखाद्या व्यक्तीची निंदा करतो, त्यावेळी
त्याचे सर्व दोष आपण सांगतो. इतकेच नव्हे तर
जे दोष त्याच्यामध्ये नाहीत ते सुद्धा त्याच्यावर लादतो. आपले मन पूर्वग्रहदूषित असल्यामुळे आपण त्या व्यक्तीवर
अनेक दोषारोप करतो. त्या व्यक्तीच्या चांगल्या
गुणांना सुद्धा आपण दोषांचे स्वरूप देतो. यालाच
'निंदा' असे म्हणतात. तसेच, एखाद्या व्यक्तीची
स्तुति करीत असताना बोलण्याच्या ओघात अनेक गुणांचे वर्णन करतो. जे गुण नसतील तेही वर्णन करतो. विनाकारण स्तुति करीत असतो.
या निंदा व स्तुतीमुळे मनामध्ये १) हर्ष - संतोष,
२) विषाद या दोन परस्परविरोधी वृत्ति निर्माण होतात. स्वतःची स्तुति, प्रशंसा श्रवण केल्याने मनुष्य
सुखावतो. त्याला एकदम बरे वाटते. मनुष्य आनंदाने accept करतो. मात्र निंदा प्रतिकूल असल्यामुळे कोणी जर आपली निंदा
केली तर मनुष्याला एकदम दुःख होते. मनुष्य
सहन करू शकत नाही. याचे कारण, आपल्यामधील
दोष तो मान्य करीत नाही. उलट ते दोष हे दोष
नसून गुण कसे आहेत, हे सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करतो. त्यावेळी तो अत्यंत उद्विग्न होतो. More and more you try to defend yourself, more
you defy yourself. जसे सूर्याला मी प्रकाशस्वरूप आहे, हे सिद्ध करण्याची गरजच नाही, कारण ते त्याचे
स्वयंसिद्ध स्वरूप आहे. तसेच आपल्यामध्ये जर
गुण असेल तर तो सिद्ध करण्याची गरज नाही आणि मनुष्य तो सिद्ध करण्याचा जितका प्रयत्न
करतो तितका तो अयशस्वी होतो.
म्हणून प्रथम आपले दोष मान्य न करणे ही चूक
आहे. त्यामुळे कितीही वर्षे सर्व शास्त्रांचे
श्रवण, अध्ययन केले तरीही उपयोग होत नाही. बाहेरून मनुष्य बदलला, स्वतःला साधक, जिज्ञासु म्हणवून
घेतले तरीही मनामध्ये मात्र काहीही प्रगति करू शकत नाही. त्याचे फार मोठे नुकसान होते. म्हणून प्रत्येक
साधकाने आपले दोष मान्य करावेत. म्हणजे ते
दोष सुधारता येतात. यामुळेच ज्ञानी पुरुष निंदा
व स्तुति या दोन्हींच्यामध्येही समतोल राहातो. तो स्तुतीप्रमाणेच निंदा सुद्धा आनंदाने मान्य करतो.
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param
Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
