या चार श्लोकांच्यामधून श्रीवसिष्ठ मुनि अत्यंत
सखोल भाग स्पष्ट करतात व सिद्ध करतात की, द्रष्टा जीव व दृश्य विश्व हे सर्वच केवळ
संकल्पामधून निर्माण झाले असून अत्यंत काल्पनिक व मिथ्या आहे. जसे स्वप्नामध्ये आपण आपल्या स्वतःचाच मृत्यु पाहिला
तर तेथे द्वित्व निर्माण होते. म्हणजेच मरणारा
मी - एक व त्याला पाहणारा मी - दुसरा !
जसे स्वप्नामध्ये आपल्याला आपण स्वतःच पांथस्थ
असून चालताना दिसतो. येथे स्वप्नात दिसताना
आपल्याला आपला स्थूल देह जरी चालताना दिसला तरी तो देह प्रत्यक्ष स्थूल नसून स्वप्नामधील
कल्पित देह असतो. मात्र तरीही स्वप्नपुरुष
स्वप्नकाळी त्या स्वप्नदेहाला स्थूल देह म्हणूनच पाहतो. त्याचप्रमाणे परमात्मा सुद्धा आपल्याला चित्ताच्या
कल्पनेने स्वतःच्या सूक्ष्म देहाची कल्पना करतो व तशीच पुढे जन्माला येणाऱ्या स्थूल
देहाचीही - व्यष्टि जीवाची कल्पना करतो. याचा अर्थच परमात्म्याचा सूक्ष्म देह व स्थूल देह
हे दोन्हीही काल्पनिक व मिथ्याच आहेत. परमात्म्याचा
सूक्ष्म देह म्हणजे ईश्वर होय आणि परमात्म्याचा स्थूल देह म्हणजे संपूर्ण दृश्य जग
होय.
"हे राघवा ! याप्रमाणे परमात्मा सूक्ष्म व स्थूल देहाने युक्त
झाला की, मग तो परमात्मा आपल्या सूक्ष्म देहामध्ये म्हणजे आपल्या चित्तामध्येच सर्व
दृश्य विषयांचा अनुभव घेत असतो. आपणास डोळ्यांना
सर्व विषय आपल्या बाहेर दिसत असतील तरीही वस्तुतः ते सर्व विषय आपण आपल्या चित्तामध्येच
अनुभवत असतो. त्यामुळे आपण खरे तर आपल्याच
चित्तामध्ये त्या विषयांची कल्पना करून त्या काल्पनिक विषयांना पाहत असतो. म्हणून जणू काही आपण बाहेरचे विषय बाहेरच त्याग करतो
व चित्तामध्ये त्यांचा अनुभव घेतो."
"यावरून सिद्ध होते की, आपणास अनुभवायला
येणारे हे संपूर्ण दृश्य विश्व व विषय हे वस्तुतः बाहेर नसून आपल्याच चित्तामध्ये कल्पित
केलेले विषय आहेत. त्यामुळे जे आपल्या चित्तामध्ये
आहेत, ते विषय आपल्याला बाहेर असल्यासारखे वाटतात. त्यामुळे रामा ! हे सर्व दृश्य विश्व असो, विषय असोत किंवा स्थूल
उपाधि असो, हे सर्वच परमात्म्याच्या चित्ताची केवळ आणि केवळ कल्पना आहे. त्याशिवाय या कशालाही लेशमात्रही अस्तित्व नाही.
हाच येथे अभिप्राय आहे. म्हणून रामा ! हे सर्व दृश्य विषय बाहेर नसून चित्तामध्ये आहेत.
अर्थात चित्तकल्पित आहेत, हे तू लक्षात ठेव."
-
"योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या
परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami
Sthitapradnyanand Saraswati, 1st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti
2022
- हरी ॐ–
