विश्वनिर्मिती हा अपघात नाही | Creation is Not An Accident

 

विश्व सर्व प्राणिमात्रांना त्यांच्या त्यांच्या कर्मांची फळे भोगण्याचे स्थान आहे.  जो जसे कर्म करतो, तसेच त्याला फळ मिळते.  त्यामुळे कोणाला, कोणत्या कर्माचे, कोणते फळ द्यावयाचे, हे सर्वकाही जाणणारा कोणीतरी सर्वज्ञ असलाच पाहिजे, कारण अल्पज्ञ जीवाला कोणत्या कर्माचे कोणते फळ मिळते, हे समजण्याचे सामर्थ्य नाही.  त्यामुळे ईश्वर हाच सर्वज्ञ असल्यामुळे तोच कर्माध्यक्ष व कर्मफळदाता असून त्यानेच ही सृष्टि निर्माण केलेली आहे, हे सिद्ध होते.  ही सृष्टि ईश्वराने अत्यंत विचारपूर्वक, प्रयत्नपूर्वक व नियोजनबद्ध रीतीने केलेली आहे.  विश्वाच्या नियमात, कर्म-कर्मफळाच्या नियमामध्ये कोठेही गोंधळ दिसत नाही.  एकाने कर्म केले व दुसऱ्यालाच फळ मिळाले, असे कधीही होत नाही.

 

व्यवहारामध्ये आपल्या सर्व यंत्रणा कोलमडून पडतात.  आधुनिक तंत्रज्ञान कितीही प्रगत झाले असेल तरी आपली यंत्रे बिघडतात.  आपल्या संगणकामध्ये व्हायरस जातात.  काही वेळेस मेमरी कमी पडते, काही वेळेस हार्डवेअर तर काही वेळेस सॉफ्टवेअर खराब होते.  परंतु ईश्वराची यंत्रणा इतकी अद्भुत आहे की, त्यामध्ये अनादि काळापासून असंख्य जीवांची माहिती असते.  कोणी, केव्हा, कोणते कर्म केले, कोठे, कसे, कशासाठी केले ?  त्याला फळ केव्हा, कोठे, कसे, किती मिळणार, या सर्वांच्यावर ईश्वराचे नियमन आहे.  म्हणूनच तो कर्माध्यक्ष व कर्मफलदाता आहे.  भगवान रमणमहर्षि म्हणतात – कर्तुराज्ञया प्राप्यते फलम् |                               (उपदेश सारम्)

 

विश्वकर्त्या ईश्वराच्या आज्ञेने जीवाला कर्माची फळे प्राप्त होतात.  ईश्वराशिवाय अन्य कोणत्याही परिच्छिन्न बुद्धीला हे सर्व करणे शक्य नाही.  म्हणून विश्वाची निर्मिती ही विनाकारण झालेली नाही.  विश्व हे अचानक झालेला अपघात, किंवा केवळ अणुरेणूंचा स्फोट नाही.  विश्व हे accidental नाही.  तर विश्वाची निर्मिती ही बुद्धिपुरस्सर, हेतुपूर्वक झालेली आहे.  कारण विश्वामध्ये सुसूत्रता, सुसंगति व नियमितता दैसते.  जेथे जेथे आपणास ही सुसूत्रता अनुभवायला येते, तेथे तेथे त्याच्या मागे कोणीतरी सूत्रधार हा असतोच.

 

 

 

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ–

महामारी प्रतिकार मंत्र | Mantra For Pandemic Defence

 

"महामारी जरी भयंकर असेल तरी शास्त्रविहित व धर्मपरायण, सज्जन लोकांचे यामधून रक्षण व्हावे, त्यांना या महामारीची चिकित्सा करता यावी, महामारीसारख्या भयंकर रोगाचा प्रतिकार करता यावा, म्हणून हा एक मंत्र माझ्याजवळ आहे. त्या मंत्राचा मी आता उच्चार करतो." असे म्हणून पितामह ब्रह्मदेवांनी हा मंत्र व त्याचे रहस्य सांगण्यास प्रारंभ केला. "हिमालय पर्वताच्या उत्तर दिशेला 'कर्कटी' नावाची एक राक्षसी राहत आहे. तिच्या निवारणाचा मंत्र पुढील प्रमाणे आहे -

ॐ ह्रींह्रांरींरां विष्णुशक्तये नमः | ॐ नमो भगवति विष्णुशक्तिमेनां ॐ हरहर नयनय पचपच मथमथ उत्सादय दूरेकुरु स्वाहा हिमवन्तं गच्छ जीव सः सः सः चन्द्रमन्डलगतोSसि स्वाहा |

 

असा हा मंत्र भूर्जपत्रावर लिहून रुग्णाच्या डाव्या तळहातावर ठेवावा व नंतर रुग्णावर पाणी शिंपडावे. मंत्र म्हणत असताना मंत्र म्हणणाऱ्याने आपल्या मनामध्ये दृढ भावना करावी की, या मंत्ररूपी मुद्गराच्या जोरदार शास्त्राने कर्कटी राक्षसीचे मर्दन झाले असून ती अत्यंत कर्कश आवाजात हिमालय पर्वताच्या दिशेने धावत सुटली आहे. जो रुग्ण आहे त्याने चिंतन करावे की, तो अमृताने युक्त असणाऱ्या चंद्रमंडलात पोहोचला असून त्याच्या हृदयात चंद्रसायन आहे. तो सर्व रोगांच्या भ्रमापासून मुक्त झाला आहे. साधकाने स्नान करून शुचिर्भूत व्हावे व अत्यंत शांत व स्थिर चित्ताने आचरण करून क्रमाने सांगितल्याप्रमाणे या सर्व क्रिया कराव्यात. असे केल्यामुळे निश्चितच तो मंत्र या विषुचिकेचा, या महामारीचा नाश करतो.

 

हा मंत्र म्हणजे केवळ शब्दांचा उच्चार करणे नव्हे ! हे सिद्ध मंत्र त्यांच्या शक्तींनी युक्त असतात. त्यामुळे दिलेल्या नियमाप्रमाणेच मंत्रोच्चार करणे आवश्यक असते आणि दुसरा महत्त्वाचा भाग म्हणजे मंत्रोच्चार करणारा साधक आणि रुग्ण या दोघांच्याही अंतःकरणात त्या मंत्राबद्दल पूर्ण विश्वास आणि नितांत श्रद्धा आवश्यक आहे.

 

मनुष्याला, राष्ट्राला किंबहुना संपूर्ण विश्वाला महामारीसारख्या सुद्धा दुर्धर संकटामधून मुक्त व्हावयाचे असेल तर मंत्र, औषधोपचार वगैरेदि अनेक उपाय आहेत. मात्र त्या सर्वांचा योग्य परिणाम व्हावयाचा असेल तर मनुष्याच्या अंतःकरणामध्ये सद्गुण, सदाचार, सात्त्विक वृत्ति, धर्मबुध्दि आवश्यक आहे. मनुष्य पौर्वात्य असो व पाश्चिमात्य, श्रीमंत असो अथवा गरीब, सुशिक्षित असो अथवा अशिक्षित, परंतु प्रत्त्येक मनुष्यामध्ये चांगली वृत्ति आवश्यक आहे. त्याच्यामध्ये माणुसकी, मनुष्यत्व व त्यासाठी आवश्यक असणारे प्रेम, त्याग, निःस्वार्थता, समर्पण असे सद्गुण आवश्यक आहेत. त्यासाठी मनुष्यामध्ये या भौतिकतेमुळे शिरलेले पशुत्व नष्ट होणे गरजेचे आहे. मी व माझे ही संकुचित वृत्ति नष्ट होऊन त्याचे मन थोडेसे विशाल झाले पाहिजे.

 

- "योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti 2022

- हरी ॐ–

द्रष्ट्याचे स्वरूप | Nature of The “Seer”

 

दृश्याला पाहाणारा, दृश्याचे ज्ञान घेणारा द्रष्टा, ज्ञाता, त्याचे स्वरूप काय आहे ?

१. द्रष्ट्याचे पहिले लक्षण म्हणजेच द्रष्टा हा चेतनस्वरूप आहे.  I am Self conscious awareful being.

२. द्रष्टा 'मी', I know that I exist.  I am aware of myself.  तसेच मला माझ्याव्यतिरिक्त असणाऱ्या या विश्वाचीही जाणीव आहे.  द्रष्टा हा चेतनस्वरूप असल्यामुळे तो झाला Subject आणि त्याला ज्या ज्या वस्तूंची जाणीव होते ते झाले Object !

३. द्रष्टा ज्यावेळी दृश्य पाहातो त्यावेळी ते दृश्य विषय सतत बदलत असतात.  मग त्या दृश्याच्या अनुषंगाने असणारा द्रष्टा सुद्धा बदलतो का ?  घटाचा, टेबलाचा, वृक्षाचा द्रष्टा भिन्न-भिन्न असतो का ?  अशी शंका येईल.  परंतु दृश्य बदलते तरीही द्रष्टा बदलत नाही.  जो घटाचा द्रष्टा आहे तोच टेबलाचा, वृक्षाचा, इतकेच नव्हे तर सर्वांचा द्रष्टा आहे.  द्रष्टा हा दृश्य बदलले तरी कधीही ना बदलता त्याच्याच स्वरूपामध्ये राहातो.  त्यामध्ये कोणत्याही प्रकारचा विकार होत नाही.  द्रष्टा हा नित्य अविकारी स्वरूपाचा असतो.

४. दृश्य निर्माण होण्यापूर्वी द्रष्टा असतो.  उदा. घटाची निर्मिती होऊन घट इंद्रियगोचर झाल्यानंतर "घट निर्माण झाला" असे आपण म्हणतो.  म्हणजेच घटाच्या निर्मितीची जाणीव घटाला झाली नाही तर याची जाणीव फक्त द्रष्ट्यालाच झाली.  परंतु ज्यावेळी घट अस्तित्वात नव्हता, घटाचा अभाव होता त्यावेळी त्या घटाच्या अभावात्मक अवस्थेची म्हणजेच "घट नाही" याची जाणीवही द्रष्ट्यालाच होती.  म्हणूनच घटाच्या उत्पत्तिपूर्वी, घट अस्तित्वात असताना तसेच घटाचा नाश झाला तरीही द्रष्टा हा आहेच.

५. यावरून, घट हा उत्पत्तिस्थितिलययुक्त असून घटद्रष्टा मात्र उत्पत्तिस्थितिलयरहित आहे, कारण द्रष्टा हा Subject आहे.  It is not one of the objects of the creation, but it is only the Subject.

६. द्रष्टा हा देशकालवस्तुपरिच्छेदशून्य आहे, कारण देश, काल आणि वस्तु निर्मित आहेत.  त्यामुळे त्यांची जाणीव द्रष्ट्याला, 'मी' लाच होते.  यामुळे देश, काल, वस्तु द्रष्ट्याला मर्यादा घालू शकत नाहीत.  म्हणून द्रष्टा हा उत्पत्तिस्थितिलयरहित, नित्य, अविकारी, नानात्वअनेकत्वरहित, नामरूपरहित, चेतनशील, प्रत्यगस्वरूपाचा आहे.

 

 

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ–

मिथ्या विश्वात दुःख कोठे ? | Is There Grief In Futile World ?

 

या विश्वामध्ये कोठेच सत्याची प्रचीति येत नाही.  सत्य वस्तु कोठेही दिसत नाही.  म्हणून विश्व म्हणजे चित्ताला झालेला भ्रम आहे.  जसे एखादे वेळी आपल्या मनाला कोठे भुताचा भ्रम झाला तर आपल्याला सर्वच ठिकाणी भूते दिसायला लागतात.  माणूस समोर आला तरी त्यामध्ये भूत दिसते.  परंतु भुताचे अस्तित्व कोठेही नसते.  त्या कल्पित भुताप्रमाणेच या जगताचे अस्तित्वही कल्पित आहे.  कारण जगताचे मूळ बीजच अस्तित्वामध्ये नाही.

 

विज्ञानाच्या सिद्धांताप्रमाणे सुद्धा पाहिले तरी - कारणं विना कार्यं न सिध्यति |  कारणाशिवाय कार्याची निर्मिती होऊ शकत नाही.  त्यामुळे विश्वाचे कारणच अस्तित्वामध्ये नसल्यामुळे विश्वाची वास्तविक निर्मिती होणे शक्य नाही.  जसे आपणास दोरीवर सर्पाचा भास झाला, तरी सर्पाची प्रत्यक्ष निर्मिती झाली असे म्हणता येत नाही.  कारण दोरीवर भासणारा सर्प कोणत्याही अंड्यामधून निर्माण झाला नाही.  म्हणूनच ती भासात्मक निर्मिती आहे.  त्या सर्पाचे कारण जसे मिथ्या तसेच विश्वाचे कारणही मिथ्या असून विश्व सुद्धा मिथ्या आहे.  कारण विश्व हे निर्बीज आहे.

 

तसेच हे रामा !  तुला मी खरे सांगतो की, या स्वप्न व चित्राप्रमाणे असणाऱ्या मिथ्या संसाराने कोणीही दुःखी होत नाही.  या जगात वास्तविक स्वरूपाने दुःख अस्तित्वातच नाही.  म्हणून तरी संसाराचे हे मिथ्यास्वरूप जाणून ज्ञानी पुरुष कधीही दुःखी होत नाही.  अज्ञानी मनुष्य दुःखी दिसत असेल तरी त्याचे दुःख स्वप्नातील दुःखाप्रमाणे मिथ्या आहे.  किंवा चित्रामध्ये दिसणाऱ्या दुःखी माणसाचे दुःख जसे मिथ्या असते, तसेच संसारी मनुष्याचे दुःखही मिथ्याच असते.  हे विवेकाने जाणावे.

 

 

- "योगवासिष्ठ" (द्वितीय मुमुक्षुव्यवहार प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१९   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2019

- हरी ॐ–

जाणकार आणि कल्पनाकार | Knower And Imaginer

 

जागृतावस्था व स्वप्नावस्था यांच्यामध्ये असणाऱ्या सर्व मिथ्या पदार्थांना जाणणारे तसेच या पदार्थांची कल्पना करणारे कोण आहे ?  असा पूर्वपक्षीचा प्रश्न होता.  या प्रश्नाला श्रीगौडपादाचार्य उत्तर देतात की, स्वयंप्रकाशस्वरूप असणारा आत्मदेव स्वतःच्या मायाशक्तीच्या साहाय्याने स्वतःमध्येच रज्जुमधील सर्पाप्रमाणे पुढे सांगितल्या जाणाऱ्या सर्व भेदांची कल्पना करतो.  तोच सर्वांना जाणतो.  हाच वेदांतशास्त्राचा निर्णय आहे.  म्हणून ज्ञान व स्मृतीचा आश्रय म्हणजेच जागृतावस्था व स्वप्नावस्था या दोन अवस्थांचा आश्रय भिन्न नसून एकच आहे.  असे मानल्यामुळे आपोआपच बौद्धमताप्रमाणे ज्ञानस्मृति निराश्रय होत नसल्यामुळे निरात्मवादाचा निरास होतो.

 

या श्लोकामधून श्रीगौडपादाचार्य व भाष्यकार वेदांतशास्त्राचा निश्चय, सिद्धांत प्रतिपादन करीत आहेत.  राज्जुवर सर्पाचा भास होतो.  म्हणून सर्प ही दोरीमध्ये केलेली केवळ एक कल्पना आहे.  या कल्पित सर्पाला पाहणारा द्रष्टा हा अधिष्ठानभूत राज्जुपासून भिन्न आहे.  परंतु येथे मात्र जो स्वप्नाची कल्पना स्वतःमध्ये करतो तोच स्वप्नाला पाहणारा द्रष्टा आहे.  तो आत्मदेव होय.

 

येथे आचार्य ‘देव’ हा शब्द योजतात.  देव म्हणजेच – द्योतनात्मकः इति देवः |  जो स्वतः प्रकाशस्वरूप असून दुसऱ्यांनाही प्रकाशमान करतो, त्यास ‘देव’ असे म्हणतात.  असा हा देव स्वतःच स्वतःमध्येच राज्ज्वादींच्यामध्ये सर्पादींच्या कल्पनेप्रमाणे अनेक भेदात्मक कल्पना निर्माण करतो व स्वतःच त्या सर्व भेदांना जाणतो.  म्हणजेच प्रकाशमान करतो.  थोडक्यात आत्मदेव स्वतःच या दृश्य, काल्पनिक, भेदजन्य पदार्थांची, विश्वाची निर्मिती करतो व तोच या सर्वांना प्रकाशमान करतो.  यामधून आचार्यांनी विश्वनिर्मितीच्या विषयी असणाऱ्या वैनाशिकादि अन्य सर्व मतांचे खंडन केलेले आहे.

 

 

- "माण्डूक्योपनिषत्” या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, डिसेंबर २०१६
- Reference: "Mandukyopanishad" by ParamPoojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, December 2016

- हरी ॐ–

नाश आणि निरास | Destruction And Negation

 

श्रीवसिष्ठ मुनि सांगतात की, नाश होणे आणि निरास होणे यामध्ये थोडासा फरक आहे.  एखादा पदार्थ त्याच्या अवयवांचा नाश झाला की, नाश पावतो. जसे घट फुटला म्हणजे त्याचे अवयव फुटले की, घटाचा नाश होतो.  परंतु एखाद्या वस्तूवर दुसऱ्या वास्तूचा भास झाला तर त्या आरोपित वस्तूचा नाश न होता निरास होत असतो.  त्यावेळी आपल्याला अधिष्ठान असणाऱ्या वस्तूची अनुभूति येते.  जसे दोरीवर सापाचा भास होतो.  मात्र दोरीची अनुभूति आली की, भासात्मक सर्पाचा नाश न होता त्याचा निरास मात्र होतो.  याप्रमाणे नाश आणि निरास यांमध्ये भेद आहे.  नाशामध्ये पदार्थाचाच नाश होतो व निरासामध्ये त्या पदार्थाच्या भ्रांतीचा नाश होतो.

 

याप्रमाणे या दृश्याचा विचार केला तर हे रामा !  हे दृश्य ना सत् आहे, ना असत् आहे.  तर हे केवळ भ्रांतिमात्र आहे.  म्हणजेच या सर्व दृश्याचा निरास होत असल्यामुळे ते आहे, असेही म्हणता येत नाही व दिसत असल्यामुळे ते नाही, असेही म्हणता येत नाही.  केवळ त्या त्या अवस्थेमध्येच ते ते दृश्य दिसते.  म्हणून जागृतीमध्ये स्वप्नाचा निरास होतो तर स्वप्नात जागृतीचा निरास होतो.

 

त्यामुळे हे रामा !  जागृतविश्व काय किंवा स्वप्नविश्व काय, या दोन्हींना सत् म्हणता येत नाही किंवा असत् सुद्धा म्हणता येत नाही.  त्यामुळेच हे दृश्य विश्व अत्यंत भासात्मक व मिथ्या आहे.  महाप्रलयाच्या वेळी सुद्धा हे विश्व नव्हते.  वर्तमानकाळामध्ये सुद्धा नाही व पुढील युगांच्यामध्ये सुद्धा कधीही हे दृश्य अस्तित्वात असणार नाही.  म्हणजेच भूतकाळ, भविष्यकाळ व वर्तमानकाळ या तीन्हीही काळांच्यामध्ये जग नावाची वस्तु अस्तित्वातच नाही.

 

हे निष्पाप रामा !  जे कोणत्याही काळात अस्तित्वात असू शकत नाही परंतु तरीही जे भासते ते जग म्हणजे जग नसून ते केवळ ब्रह्मस्वरूप आहे.  हे रामा !  चैतन्यस्वरूपामध्ये अनादि काळापासून ज्या या अनंतकोटि सृष्टि अनुभवायला येतात, त्या केवळ असंख्य भ्रांति आहेत.  म्हणजेच येथे उत्पन्न झालेली अनंतकोटि ब्रह्माण्डे म्हणजे चैतन्यामध्ये उत्पन्न होणारे आभास आहेत.  रामा !  येथे चैतन्याव्यतिरिक्त खरेच लेशमात्रही वस्तु अस्तित्वात नाही, हे तू लक्षात ठेव.  

 

 

- "योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti 2022

- हरी ॐ–

दृश्य वस्तूचे स्वरूप | Nature of The “Seen”

 

विश्वामध्ये द्रष्टा (Subject) आणि दृश्य (Object) असे दोन भिन्न स्वरूपाचे घटक आहेत.  त्यामध्ये कोणत्याही प्रकारचा संबंध येत नाही.

 

१. प्रत्येक दृश्य, अनुभवयोग्य असणारी वस्तु ही निर्माण झालेली निर्मित कार्य असते.

२. निर्माण झालेल्या प्रत्येक निर्मित वास्तूला सुरुवात म्हणजेच उत्पत्ति असते आणि निसर्गनियमाप्रमाणे साहजिकच त्या प्रत्येक वास्तूला शेवट म्हणजेच नाश असतो.

३. घट ही दृश्य, निर्मित, कार्य वस्तु असून ती उत्पत्तिस्थितिलययुक्त आहे.  निर्मित वास्तूला 'प्रागभाव' आणि 'प्रध्वंसाभाव' असतात.

४. प्रत्येक निर्मित वस्तु ही 'देशकालवस्तुपरिच्छिन्न' असते.  प्रत्येक वस्तूला विशिष्ट अशी लांबी-रुंदी-उंची असते.  यालाच भौतिकशास्त्रात वास्तूचे आकारमान असे म्हणतात.  यामुळे वस्तु आहे त्याच्यापेक्षा कधीही लहान अथवा मोठी होऊ शकत नाही.  तसेच प्रत्येक वस्तु कालपरिच्छिन्न आहे.  तिला जन्म-मृत्यु अटळ आहे.  ती उत्पत्तिस्थितिलययुक्त असल्यामुळे ती कधीही नित्य, शाश्वत, चिरंतन राहू शकत नाही.  म्हणून प्रत्येक वस्तु ही अनित्य, नाशवान, कालबद्ध आहे आणि ती प्रत्येक वस्तु वस्तुपरिच्छिन्न आहे.  म्हणजेच एक वस्तु कधीही दुसरी वस्तु होऊ शकत नाही.

५. प्रत्येक निर्मित, दृश्य वस्तु ही जड, अचेतन स्वरूपाची असते.  तिला स्वतःची स्वतंत्र चेतना नसते.

६. यामुळेच वास्तूला स्वतःलाच स्वतःची जाणीव नसते.  मी घट आहे, मी टेबल आहे, अशी जाणीव घटाला अथवा टेबलाला होत नाही.  या वस्तूंना स्वतःची, स्वतःच्या अस्तित्वाची तर जाणीव नसतेच, परंतु अन्य वस्तूंचीही जाणीव नसते.

७. या सर्व निर्मित वस्तु कालबद्ध असल्यामुळे त्या कधीही शाश्वत राहात नाहीत.  काळामध्येच त्या निर्माण होतात.  काही काळ अस्तित्वामध्ये राहतात आणि काळामध्येच नाश पावतात.

८. अशा या निर्मित वस्तूंच्यामध्ये नानात्व, अनेकत्व आहे.  या विश्वात असंख्य, अगणित नामरूपे आहेत.  हेच सर्व दृश्य विश्वाचे, विषयांचे स्वरूप आहे.

 

 

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ–