आत्म्याचा आरसा | The Mirror of Self

साधकाला ब्रह्मज्ञान घेण्यासाठी योग्य, निर्दोष असे यथार्थ प्रमाण आवश्यक आहे.  मग शंका येईल की, तत् किं प्रमाणम् ? – “ते प्रमाण कोणते आहे ?”  शिष्याला आत्मज्ञान घ्यावयाची इच्छा आहे, स्वतःचेच ज्ञान घ्यावयाची इच्छा आहे.  पण तो स्वतःच स्वतःचे ज्ञान घेऊ शकत नाही.  बुद्धिमान मनुष्य अन्य प्रमाणांच्या साहाय्याने “मी” व्यतिरिक्त जे जे काही आहे, त्या संपूर्ण विश्वाचे ज्ञान घेतो, पण तो “मी” चे ज्ञान मात्र घेऊ शकत नाही.  त्याला स्वतःला स्वतःचे ज्ञान नाही.  

उदा.  माझा स्वतःचाच चेहरा माझ्या अत्यंत जवळ आहे.  परंतु दुर्दैवाने बाकी सर्व विश्व मी पाहातो, फक्त माझा चेहरा पाहू शकत नाही.  मला स्वतःचाच चेहरा पाहावयाचा असेल, तर त्यासाठी योग्य साधनाची आवश्यकता आहे.  भिंत समोर ठेवली, अन् त्यात “चेहरा पहा” असे म्हटले तर पाहाता येईल का ?  नाही, तर त्यासाठी योग्य, निर्दोष साधनाची – प्रमाणाची आवश्यकता आहे, आणि ते प्रमाण म्हणजेच “आरसा !”  आरशामध्ये मी माझा चेहरा पाहातो आणि पाहून मला समजते की, “मी असा-असा आहे.”  जसे आहे तसे आरशात दिसते.  आरशाचे काम एकच – जसे तुम्ही आहात, तसे बरहुकुम दाखविणे !  तुमचेच तुम्हाला दर्शन करवून देणे, हेच आरशाचे प्रयोजन आणि कार्य आहे.  म्हणून आरसा हे स्वतःचा चेहरा पाहण्यासाठी प्रमाण आहे.  तसेच याठिकाणी सांगतात की, जर स्वतःच्या स्वरूपाचे ज्ञान घ्यावयाचे असेल, “मी” च्या स्वरूपाचे ज्ञान घ्यावयाचे असेल तर - किं प्रमाणम् ?  काय प्रमाण आहे ?  

शास्त्रकार सांगतात – वेदन्तो नाम उपनिषत् प्रमाणम् |          (वेदान्तसार)

वेदान्तशास्त्र हे एकच प्रमाण आहे.  त्यालाच उपनिषद असे म्हटले जाते.  उपनिषद हेच माझ्या स्वरूपाचे ज्ञान घेण्यासाठी योग्य असे यथार्थ साधन आहे.  अन्य कोणतेही साधन नाही.  शास्त्रकार याठिकाणी अन्य सर्व शास्त्रांचे, अन्य सर्व साधनांचे खंडन करतात.  अन्य सर्व साधने, अन्य सर्व व्यावहारिक ज्ञान बाह्य दृश्य विषयांचे ज्ञान देते.  परंतु स्वस्वरूपाचे ज्ञान प्राप्त करावयाचे असेल, तर वेदान्तशास्त्र हेच अत्यंत प्रमाणभूत शास्त्र आहे.

- "मुण्डकोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,मार्च २००७
- Reference: "Mundakopanishad" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ–