आत्मवस्तु कशी जाणावी ? | How to Know ‘Self’ ?

व्यवहारामध्ये घट, पट, वृक्ष वगैरेदि विषय दृश्य, स्थूल, इंद्रियगोचर आहेत.  त्यांचा रंग, रूप, नाम, गुण, धर्म, विकार, जाति वगैरेदि सर्वांचे मला ज्ञान प्राप्त होते.  परंतु आत्मा ही घटाप्रमाणे कोठेतरी विश्वामध्ये ठेवलेली वस्तु नाही, तर आत्मा ही पंचज्ञानेंद्रिये आणि पंचकर्मेंद्रिये यांच्या कक्षेच्या अतीत असणारी अतींद्रिय वस्तु आहे.  

आत्मवस्तु ही अत्यंत सूक्ष्म आणि सर्वव्यापक आहे.  तसेच अन्य वस्तूंच्याप्रमाणे आत्म्याला नाम, रूप, रंग, जाति वगैरेदि विकार नाहीत.  म्हणूनच आपण आत्म्याचे ज्ञान बाह्य प्रमाणांच्या साहाय्याने घेऊ शकत नाही.  आधुनिक वैज्ञानिक युगात, एकविसाव्या शतकात नव्हे, अशी अनेक शतके आली आणि गेली, अनेक शोध लागले, कोणी कितीही प्रयत्न केला, तरी सुद्धा आत्मा हा कधीही डोळ्यांचा, इंद्रियांचा इतकेच नव्हे, तर मनबुद्धीचा सुद्धा विषय होऊ शकत नाही.  ज्या गोष्टी डोळ्यांना दिसत नाहीत, त्यांचा आपण मनाच्या साहाय्याने अनुभव घेतो.  म्हणून आपल्याला मनामध्ये सुखदुःखादि अनुभवायला येतात. काही वेळेला मी बुद्धीने अनुभवतो.  पण आत्मा हा बुद्धीचा विषय होऊ शकत नाही.  बुद्धीने कितीही लटपट केली, चार भिंतींच्यामध्ये दारे बंद करून आत्मविचार केला – “आत्मा कसा असेल ?”  कितीही बुद्धि चालविली तरी सुद्धा आत्म्याचे स्वरूप समजू शकत नाही.  

मग शंका निर्माण होईल की, या आत्म्याचे ज्ञान कसे प्राप्त करणार ?  अन् शक्यच नसेल तर विनाकारण कशाला प्रयत्न करावेत ?  अज्ञात आत्म्याचे ज्ञान कसे घेणार ?  तर त्यासाठी साधन एकच, ते म्हणजे – उपनिषत् प्रमाणम् |  जिज्ञासु साधकांना श्रुति सांगते की, उपनिषत्-वेदान्त हेच अत्यंत प्रमाणभूत शास्त्र आहे.  अतीन्द्रिय असणाऱ्या, इंद्रिय-मन-बुद्धीला अगोचर असणाऱ्या आत्मस्वरूपाचे ज्ञान प्राप्त करावयाचे असेल तर याठिकाणी शास्त्रकार, आचार्य किंवा श्रुति स्वतःच अन्य सर्व साधनांचा निरास करते आणि सिद्ध करते की, उपनिषत् हेच प्रमाणभूत शास्त्र आहे.  

ज्या ज्या ठिकाणी मनुष्याची बुद्धि येते, तेथे आपोआपच त्या ज्ञानामध्ये बुद्धीच्या मर्यादा, बुद्धीमध्ये असणारे राग-द्वेष, कलुषितता अंतर्भूत झाल्यामुळे त्या ज्ञानाला सुद्धा मर्यादा येतात.  परंतु वेद आणि वेदान्तशास्त्र हे अपौरुषेय असल्यामुळे मनुष्याच्या बुद्धीमधील दोष शास्त्रामध्ये येऊ शकत नाही.  म्हणून आत्मविद्येसाठी वेदान्तशास्त्र हेच एकमेव साधन आहे.

- "मुण्डकोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,मार्च २००७
- Reference: "Mundakopanishad" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ–