हिरण्यगर्भ | Hiranyagarbha – The God

हिरण्यगर्भ म्हणजेच समष्टिसूक्ष्मशरीरअभिमानी आत्मा होय.  त्यालाच ‘ईश्वर’ असे म्हटले जाते.  तो सर्वज्ञ-सर्वशक्तिमान-सर्वव्यापी स्वरूपाचा आहे.  त्याच्यामध्ये इच्छाशक्ति, क्रियाशक्ति व ज्ञानशक्ति या तीन शक्ति निरतिशय स्वरूपाने आहेत.  तोच देव आहे.  द्योतनात् इति देवः |  तो हिरण्यगर्भ प्रकाशस्वरूप असल्यामुळे त्यास ‘देव’ असे म्हटले जाते.  हिरण्यगर्भ हा सुवर्णाप्रमाणे तेजस्वी, प्रकाशस्वरूप, ऐश्वर्य-वीर्य-कीर्ति-संपत्ति-वैराग्य-मोक्ष-ज्ञान वगैरेदि निरतिशय गुणांनी संपन्न आहे.  म्हणून तो वंदनीय व स्तवनीय आहे.  

म्हणून मनुष्य या स्तवनीय नाही, तर मनुष्यामध्ये असणारे श्रेष्ठ गुण स्तुत्य आहेत.  ते गुण ईश्वराचेच आहेत.  त्यालाच आम्ही वंदन करतो.  दिव्यत्वाची जेथ प्रचीति |  तेथे कर माझे जुळती ||  अशा या ईश्वराच्या स्वरूपाचे गुरूंच्या मुखामधून शास्त्राच्या आधारे ज्ञान घ्यावे.  इतकेच नव्हे तर स्वतःच्याच बुद्धीगुहेमध्ये आत्मभावाने ते स्वरूप पाहावे.  

अशा प्रकारच्या उपासनेने तो उपासक आत्यन्तिक शांति प्राप्त करतो.  त्यालाच शास्त्रामध्ये ‘हिरण्यगर्भ उपासना’ किंवा ‘अहंग्रहउपासना’ असे शब्द वापरले जातात.  यामध्ये त्या उपास्य देवतेची एकच एक वृत्ति निर्माण करून त्याव्यतिरिक्त वृत्तींचा निरास होतो.  विजातीय वृत्तिप्रवाहाचा निरास करून सजातीय वृत्तिप्रवाह निर्माण करावा व उपास्य देवतेशी एकरूप व्हावे.  यालाच ‘उपासना’ असे म्हणतात.  

हिरण्यगर्भउपासना म्हणजेच “मी जीव नसून ईश्वरस्वरूप हिरण्यगर्भ आहे”, अशी वृत्ति निर्माण करणे होय.  त्यामुळे जीवभाव नाहीसा होऊन हिरण्यगर्भाची वृत्ति निर्माण होऊन उपासक स्वतःच हिरण्यगर्भस्वरूप होतो.  त्याला आत्यंतिक शांति प्राप्त होते. शांति याचा अर्थच उपासकाचे अंतःकरण अत्यंत सत्वगुणप्रमाण, शुद्ध, अंतर्मुख होऊन त्यास वैराज पद म्हणजेच वैराग्याची प्राप्ति होते.  

- "कठोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  मे २०११ 
- Reference: "Kathopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2011

- हरी ॐ –