अस्तित्वाचे सूत्र | Thread of Existence

रमणमहर्षि प्रश्न विचारतात –

            सत्प्रत्यया: किन्नु विहाय सन्तम् ?       (सद्दर्शन)

‘खरोखरच सत् प्रत्ययाव्यतिरिक्त या विश्वामध्ये एकतरी विषय अस्तित्वामध्ये आहे का ?’ विश्वामध्ये सत् प्रत्ययाव्यतिरिक्त कोणतीही वस्तूच अस्तित्वात नाही.  सत् प्रत्यय धाग्याप्रमाणे सर्व विश्वामध्ये अनुस्यूत आहे.

जसे, सूत्र एकच असते.  मणि मात्र संख्येने अनेक आणि प्रकारानेही अनेक असतात.  एक छोटा, एक मोठा, एक काचेचा, एक मोत्याचा, एक सोन्याचा, एक रुद्राक्षाचा असे अनेक प्रकारचे मणी आहेत.  मणि अत्यंत सूक्ष्मापासून स्थूलापर्यंत आहेत.  या विविध मण्यांना सुसूत्रपणे एकत्र आणावयाचे असेल, तर त्यासाठी सूत्राचीच आवश्यकता आहे.  मण्यांमध्ये भेदभाव आहेत.  मात्र सूत्र या सर्व मण्यांना सूत्रबद्ध करते.

त्याप्रमाणेच विश्वामध्ये मणी म्हणजेच उपाधि अनेक आहेत.  उपाधींच्यामध्ये लहान-मोठा, उच्च-नीच, स्त्री-पुरुष, श्रीमंत-गरीब, धर्म, वर्ण, आश्रम, पंथ, देश असे अनेक भेदभाव आहेत.  मात्र या उपाधींच्यामधून आरपार जाणारे, अनुस्यूत असणारे चैतन्य मात्र एकच आहे.  तेच चैतन्य सर्व भूतामात्रांना अंतर्बाह्य व्याप्त करते.  भगवान म्हणतात –

            ईश्वर: सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति |     ( गीता अ. १८-६१)

‘हे अर्जुना ! परमेश्वर सर्वांच्या हृदयामध्ये सन्निविष्ट आहे.’  असे ते चैतन्य सर्व उपाधींच्या आत आहे.  आत म्हणजेच सर्व उपाधींचे अधिष्ठानस्वरूप आहे.  स्थूल, सूक्ष्म, कारण शरीराच्याही आत, पंचकोशांच्याही आत, म्हणूनच अत्यंत गुह्य, अत्यंत सूक्ष्म स्वरूपाने ते चैतन्य आहे.

 

- "ईशावास्योपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, एप्रिल २००९
- Reference: "Ishavasya Upanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, April 2009

- हरी ॐ –