समता – समचित्तता | भगवान
म्हणतात –
सुखदुःखे समे कृत्वा
लाभालाभौ जयाजयौ | (गीता अ. २-३८)
जीवनामध्ये इष्ट-अनिष्ट, प्रिय-अप्रिय,
अपेक्षित-अनपेक्षित, चांगला-वाईट कोणताही प्रसंग आला की, हर्ष-विषादामुळे सतत
हेलकावे निर्माण होतात. काही वेळेला मन
उचंबळून येते तर कधी ते निराश होते. म्हणून
अभ्यासाने मन हर्ष-विषादयुक्त होऊ न देता संतुलित ठेवणे म्हणजे समता होय.
समतेचा दुसरा अर्थ – सर्वत्र समदर्शनं इति समता | सम हा
शब्द उच्च-नीच, उत्कर्ष-अपकर्ष, तर-तमरहित असलेले ब्रह्मस्वरूप निर्देशित करतो. ते सर्वांच्यामध्ये पाहाणे म्हणजेच समता होय. म्हणून म्हटले आहे –
विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि |
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः || (गीता
अ. ५-१८)
विद्या व
विनयसंपन्न ब्राह्मण, गाय, हत्ती, कुत्रे
आणि चांडाळ या सर्वांच्यामध्ये ज्ञानी पुरुष समदृष्टि ठेवणारे असतात. यामुळे आपोआपच भेदबुद्धि निरास होते.
तुष्टि – तुष्टि म्हणजे संतोष. किंवा जे काही प्रारब्धानुसार मिळते त्यामध्ये
समाधान वृत्ति असणे. हे समाधान बाह्य प्राप्तीवर अवलंबून नसते. तर ती अंतःकरणाची अवस्था आहे. या वृत्तीमध्ये विषयांच्याबद्दल हव्यास, तृष्णा नसते. व्याकुळता नसते. त्यामुळे – यत्
अल्पं तत् बहुः | अगदी थोडे मिळाले तरीही ते
पुष्कळ आहे. अशी संतोषकारक वृत्ति असते. ही अवस्था
केव्हा येते – स्वानंदानुभवः संतोषः इति | आत्मन्येवात्मना तुष्टः | स्वतःच्याच स्वरूपाचा आनंद अनुभवते. त्यावेळी
ते पूर्ण संतुष्ट होते. त्या अवस्थेमध्ये
कशाचीही इच्छा नसते. अपेक्षाही नसते. ती स्वानुभूतीची अवस्था म्हणजे संतोष होय.
यश – धर्मनिमित्ता कीर्तिः | तडजोड न करता सातत्याने धर्मानुष्ठान करून सदाचार, सत्कर्म, चारित्र्यसंपन्न
राहून प्राप्त केलेली कीर्ति म्हणजेच खरे यश आहे. ते यश चिरंतन टिकणारे आहे. अन्य सर्व यश तात्कालिक असून नाहीसे
होणारे आहे. म्हणून समर्थ सुद्धा म्हणतात
–
सदाचार हा थोर सांडू नये तो | जनी तोचि तो मानवी धान्य होतो || (मनोबोध)
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param
Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
