ज्ञानाचे स्वरूप आचार्य स्पष्ट करतात –
विश्वं दर्पणदृश्यमाननगरीतुल्यं निजान्तर्गतम्
पश्यन्नात्मनि मायया बहिरिवोद्भूतं यथा
निद्रया |
यः साक्षात्कुरुते प्रबोधसमये स्वात्मानमेवाद्वयं
तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्षिणामूर्तये
|| (श्रीदक्षिणामूर्ति स्तोत्रम्)
ज्याप्रमाने आरशामध्ये एखादी
नगरी प्रतिबिंबरूपाने भासते, त्याप्रमाणे हे सर्व विश्व आणि भूतमात्रे प्रत्यगात्मस्वरूप
असलेल्या ब्रह्मस्वरूपामध्ये भासते, प्रचीतीला येते. नगरी आरशाच्या आत अस्तित्वामध्ये आहे असे
वाटते. परंतु जर अवलोकन केले तर प्रत्यक्षामध्ये
नगरी सत्तारूपाने अस्तित्वामध्ये नसतेच. ती
फक्त प्रतिबिंबरूपाने भासते. म्हणजेच
त्या नगरीला स्वतंत्रपणे स्वतःची सत्ता नसते. तर ती भासते म्हणून नगरी आहे असे म्हणावयाचे. यामुळे आरशाच्या अधिष्ठानामुळे नगरीचा भास होतो.
याचाच अर्थ नगरी कल्पित आहे. नगरीच्या नाम, रूप, गुण, धर्म, विकार वगैरेंनी
अधिष्ठानस्वरूप असलेला आरसा कधीही लिप्त, स्पर्शित किंवा परिणामी होत नाही. तर तो नित्य अलिप्त, असंग, अस्पर्शित, अविकारी
स्वरूपामध्येच राहातो. परंतु याही पुढे
विचार चालू ठेवला तर कळते की, नगरी ही नाहीच. फक्त आरसाच आहे. अधिष्ठानरूपी आरशाच्या दृष्टीने पाहिले तर नगरी
नाहीच.
हे सर्व दृक्-दृष्यात्मक
इंद्रियगोचर भासणारे विश्व बाहेर नसून कूटस्थ, असंग,
चिद्रूप, साक्षीचैतन्यामध्येच आहे. द्रष्टा
चैतन्यामध्येच आहे आणि दृश्य सुद्धा चैतन्यामध्येच आहे. म्हणून प्रत्यगात्मस्वरूप असणाऱ्या आत्मचैतन्याच्या
दृष्टीने पाहिले तर दृक् आणि दृष्याला स्वतःची स्वतंत्र सत्ता नसून या दोघांनाही परब्रह्माची सत्ता आहे. त्यामुळे सर्व विश्व परब्रह्माच्या सत्तेमध्ये प्रतिबिंबरूपाने प्रचीतीला येते. म्हणून विश्व भासात्मक असून परब्रह्मापासून ते
भिन्न नाही, दूर नाही किंवा बाहेरही नाही.
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param
Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
