एकश्लोकी वेदांत | Vedant in One Stanza

 

प्रत्येक वस्तूला प्रकाशमान करण्यासाठी त्या वस्तूपासून अत्यंत भिन्न, विलक्षण स्वरूपाचा दुसरा प्रकाशक आहे.  म्हणून आचार्य शिष्याला प्रश्न विचारतात – (एकश्लोकी वेदांत)

किं ज्योतिस्तव भानुमानहनि मे रात्रौ प्रदीपादिकं | स्यादेवं रविदीपदर्शनविधौ किं ज्योतिराख्याहि मे |

चक्षुस्तस्य निमीलनादिसमये किं धीर्धियोदर्शने |  किं तत्राहमतो भवान्परमकं ज्योतिस्तदस्मि प्रभो ||                   

आचार्य या एका श्लोकामध्ये संपूर्ण वेदांताचे सार प्रतिपादित करतात.  जसे, घटाला स्वतःलाच स्वतःची “मी घट आहे” अशी जाणीव नाही, कारण जडत्वात्, अचेतनत्वात् |  सर्व वस्तूंना जाणण्यासाठी अन्य ज्ञात्याचि, प्रकाशकाची आवश्यकता आहे.  विश्वामध्ये सूर्याला सुद्धा पाहण्यासाठी डोळ्यांची आवश्यकता आहे.  इंद्रियांच्या मागे सुद्धा मन आहे आणि मनाच्याही मागे असणारे चैतन्यस्वरूप सर्व कार्यकारणसंघातला, सर्व व्यष्टीला, समष्टीला प्रकाशमान करते.

 

आपण रोज आरती करताना म्हणतो –

न तत्र सूर्यो भाति न चंद्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः |

तमेव भान्तमनुभान्ति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ||        (कठ. उप. २-२-१५)

सूर्य, चंद्र, तारका, विद्युतशक्ति यापैकी कोणीही तुझे स्वरूप प्रकाशमान करू शकत नाही.  मग हा छोटा अग्नि तुला कसे काय प्रकाशित करू शकेल ?  तुझ्याच कृपेने, अनुग्रहाने, संनिधमात्राने या सर्व प्रकाशकांना प्रकाशमान करण्याची शक्ति प्राप्त होते.  तुझ्याच प्रकाशामध्ये हे सर्व विश्व, चराचर प्रकाशमान होते.

 

हे चैतन्य संपूर्ण समष्टीला, संपूर्ण विश्वाला तर प्रकाशमान करतेच, परंतु तेच चैतन्य प्रत्येक जीवाला म्हणजेच कार्यकारणसंघाताला – शरीर, इंद्रिये, प्राण, मन, बुद्धि, चित्त, अहंकार, अज्ञान, म्हणजेच तीन शरीरे – स्थूलशरीर (शरीर आणि पंच कर्मेन्द्रिये), सूक्ष्मशरीर (मन, बुद्धि, चित्त, अहंकार आणि पंच ज्ञानेंद्रिये), कारणशरीर (अज्ञान), पंचकोश – अन्नमय, प्राणमय, मनोमय, विज्ञानमय, आनंदमय, पंचप्राण – प्राण, अपान, व्यान, उदान, समान, तीन अवस्था – जागृत, स्वप्न, सुषुप्ति या सर्वांना प्रकाशमान करते.  तेच चैतन्य समष्टीला आणि व्यष्टीला पूर्णतः प्रकाशमान करते.  म्हणून चैतन्य हे ज्ञान आणि अज्ञान या दोन वृत्तींच्याही अतीत आहे.

 

- "मुण्डकोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,मार्च २००७
- Reference: "Mundakopanishad" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ–