आपणच आपले स्वतःचे शरीर अन्य शरीराप्रमाणे
दृश्य विषय म्हणून पाहावे. यामध्ये
पायाच्या अंगठ्यापासून डोक्यापर्यंत शरीराच्या प्रत्येक अवयवाचे क्रमाक्रमाने
निरीक्षण करावे. हे
निरीक्षण करताना दोन गोष्टींची अत्यंत काळजी घ्यावी. १) हे निरीक्षण यंत्राप्रमाणे होऊ न देता अत्यंत
सावधान आणि जाणीवपूर्वक करावे. आणि २)
निरीक्षण करताना शरीर हे नित्य दृश्य आहे, मी द्रष्टा आहे याची सतत जाणीव ठेवावी. म्हणजेच शरीराशी तादात्म्य न होता अन्य
विषयांच्यामध्ये ज्याप्रमाणे भाव असतो त्याप्रमाणे साक्षीभावाने पाहावे. यामध्ये शिथिलता आणू न देता शरीर घटाप्रमाणेच दृश्य
म्हणून पाहावे. (See
your body as an object.) याचा काही काळ अभ्यास करावा.
याप्रकारे शरीरापासून अलिप्त राहून आपण
आपल्याच शरीराचा साक्षी आहे हा भाव आत्मसात होईल. यामुळे शरीर व इंद्रियांशी असलेले तादात्म्य
हळूहळू कमी होईल आणि इंद्रिये स्वस्थ होऊन आपापल्या स्थानामध्ये शांत होतील. त्यांच्यामध्ये असलेली वखवख, व्याकुळता संपेल व
इंद्रियांची उपशमा होईल. येथे उपशमा
म्हणजेच शरीर व इंद्रियांशी झालेले तादात्म्य कमी होणे होय.
या अभ्यासाचे फळ म्हणजे शरीराचे सर्व अवयव
शिथिल (tensionless relaxation) होतात.
शरीरातील सुंदपणा आणि जडत्व नाहीसे होऊन
ते अगदी हलके झाल्यासारखे वाटते. शरीर
असूनही शरीर नसल्यासारखे वाटते. ज्याप्रमाणे
एक किलो कापसाचा गोळा ठेवला तर आपल्याला वजन अनुभवायला येते. परंतु तोच एक किलो कापूस पिंजून साफ केला आणि
फुगवला तर तोच एक किलो कापूस असूनही त्याचे वजन वाटत नाही. त्याचप्रमाणे मनाचे शरीराशी झालेलं
तादात्म्य कमी केले तर शरीर व इंद्रिये अत्यंत तणावरहित होतात व आपोआपच
इंद्रियांची उपशमा होऊन मन अंतर्मुख होते. मनाचे भरकटणे कमी होते. चंचलता कमी होते आणि मन काही प्रमाणामध्ये
एकाग्र व शांत होते.
यामध्ये मनाला दोन क्रिया दिलेल्या आहेत
– १) शरीराचे जाणीवपूर्वक निरीक्षण करणे आणि २) हे शरीर माझे आहे हा सुद्धा भाव न
ठेवता साक्षीरूपाने राहाणे. जितक्या
सावधानतेने तटस्थ राहून शरीराचे निरीक्षण केले जाईल तितक्या प्रमाणामध्ये मन सर्व
बाह्य विषयांच्यापासून निवृत्त होईल.
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param Poojya
Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
