श्रेयस् व प्रेयस् हे दोन मार्ग परस्परांच्यापासून
अत्यंत भिन्न स्वरूपाचे आहेत. श्रेयस् म्हणजे मोक्ष होय आणि प्रेयस् म्हणजे इंद्रियांना, शरीराला, मनाला जे प्रिय वाटते, ते
सर्व विषय, भोग होय. काही
ठिकाणी प्रेयस्लाच अभ्युदय व श्रेयस्ला निःश्रेयस असे म्हटले जाते.
प्रेयस् हा अविद्याजन्य मार्ग असून अविद्येमधून विश्वाबद्दल सत्यत्व बुद्धि निर्माण
होते. त्यामुळे अनेक
प्रकारच्या भोगवासना निर्माण होतात. अज्ञानी
पुरुष अनंत कामना निर्माण करतो. कामनापूर्तीसाठी
अनेक चांगल्या-वाईट कर्मांच्यामध्ये प्रवृत्त होतो. त्यानंतर कर्मफळ भोगतो, पुन्हा दुसरी कामना,
याप्रमाणे जीवनभर भोगतो. प्रारब्धाचा क्षय
झाला की, मृत्यु पावतो. पुन्हा दुसरा
जन्म, याप्रमाणे जन्ममृत्यूच्या चक्रामध्ये बद्ध होऊन सुखी-दुःखी, संसारी,
शोकमोहग्रस्त होतो. कामना निर्माण करणे
आणि इंद्रिय, शरीर व मन यांच्या साहाय्याने येथेच्छ उपभोग घेणे, हेच प्रेयस् मार्गाचे प्रयोजन आहे.
याउलट श्रेयस् मार्ग मात्र विवेकजन्य आहे. आत्मअज्ञानाचा निरास करून अविद्याकामकर्मग्रंथीचा
नाश करणे व अमृतत्त्वाची प्राप्ति करवून घेणे, हेच श्रेयस् मार्गाचे प्रयोजन आहे. सर्व प्रकारच्या दुःखांची निवृत्ति करून निरतिशय,
शाश्वत, चिरंतन आनंदाची प्राप्ति करवून घेणे, म्हणजेच मोक्ष होय. श्रेयस्
मार्गामध्ये मनुष्याचे मन सत्वगुणप्रधान होऊन सर्व प्रकारच्या विकारांच्या प्रभावापासून
मुक्त होते. अज्ञानकल्पित संसाराचा ध्वंस
होऊन जीवाला प्रत्यगात्मस्वरूपाची प्राप्ति होते.
श्रेयस् मार्ग प्रेयस् मार्ग
-
उर्ध्वगामी -
अधोगामी
-
ज्ञानस्वरूप -
अज्ञानस्वरूप
-
प्रकाशस्वरूप -
अंधारस्वरूप
- विकास
- अधःपतन
-
निवृत्ति -
प्रवृत्ति
- "कठोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०११
- Reference: "Kathopanishad" by Param Poojya
Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1st Edition, May 2011
- हरी ॐ–
