आचार्य वर्णन करतात –
शब्दादिभिः पञ्चभिरेव पञ्च पञ्चत्वमापुः
स्वगुणेन बद्धाः |
कुरङगमातङगपतङगमीनभृङगा नरः पञ्चभिरञ्चितः
किम् || (विवेकचूडामणि)
हरिण, हत्ती, पतंग, मीन आणि भ्रमर
यांच्यामध्ये एकेक इंद्रिये प्रबळ असल्यामुळे त्यांचा क्रमाने शब्दादि एकेका
विषयाशी संबंध येऊन त्यांचा सर्वनाश होतो. मनुष्यामध्ये ही पाचही इंद्रिये प्रबळ
असल्यामुळे त्याचा सर्वनाश होईल, यात आश्चर्य ते कसले ?
१) हरिण – हरिण हे अतिशय चपळ आहे. त्याला पकडण्यासाठी पारधी सुंदर ध्वनि निर्माण
करतो. हरिणामध्ये श्रवणेंद्रिये अत्यंत
प्रबळ असल्यामुळे ते शब्दाला आकर्षित होते. त्या शब्दाच्या दिशेने धावते आणि स्वतःहून
पारध्याच्या जाळ्यात सापडते.
२) हत्ती – हत्तीमध्ये स्पर्शेन्द्रिये
अत्यंत प्रबळ असल्यामुळे त्याला पकडण्यासाठी हत्तीणीला समोर आणले जाते. हत्तीणीच्या स्पर्शाच्या इच्छेने तो तिच्याजवळ
येऊन पकडला जातो.
३) पतंग – पतंग हा रूपाला, रंगाला
आकर्षित होतो. त्यामुळे अग्नीच्या लालभडक
ज्वालांमध्ये तो स्वभक्ष्य समजून झेप घेतो आणि क्षणार्धात भस्मसात होतो. त्याच्यामध्ये दर्शनेंद्रिय अत्यंत प्रबळ आहे.
४) भ्रमर – भ्रमरामध्ये घ्राणेंद्रिये
प्रबळ असल्यामुळे कमलपुष्पामधील रस चाखताना तो वेळ-काळाचे भान विसरतो. सूर्यास्ताला कमळ मिटल्यामुळे त्यामध्येच अडकून
गुदमरून तो मरण पावतो.
५) मीन – माशामध्ये रसनेन्द्रिये
प्रबळ असल्यामुळे त्याला पकडण्यासाठी गळाला भक्ष्य लावले जाते. खाण्याच्या आमिषाने मासा गळाजवळ येऊन नाश पावतो.
अशा प्रकारे या प्राण्यांच्यामध्ये फक्त एकच
इंद्रिय प्रबळ असूनही त्यांचा नाश होतो. परंतु
मनुष्यामध्ये तर ही पाचही इंद्रिये अत्यंत बलशाली, सामर्थ्यसंपन्न आहेत. कर्ण, त्वचा, चक्षु, जिव्हा, घ्राणेंद्रिय ही
पाचही प्रबळ असल्यामुळे मनुष्याला एकाच वेळी हे सर्व उपभोग हवे असतात. हीच आपल्या जीवनामधील रस्सीखेच आहे. मनुष्य इंद्रियांच्या पूर्ण आहारी जाऊन गुलाम
होतो. काय करावे व काय करू नये हे इंद्रियेच ठरवितात. ही इंद्रियेच मनाला विषयांच्याकडे खेचून नेतात
आणि मनुष्याचा नाश करतात.
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param
Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
