जपसाधनेचे तत्त्व | Principle of ‘Japa’

व्यवहारामध्ये सुद्धा मी अनेक शब्द उच्चारतो, परंतु घट, पट, वृक्ष, डोंगर, नदी, दगड, राम असे शब्द सारखे बदलतात.  प्रत्येक शब्दाचा विषय भिन्न भिन्न असल्यामुळे मनामध्ये भिन्न भिन्न वृत्ति निर्माण होतात.  नदीच्या अखंड प्रवाहाप्रमाणे वृत्तींचा अखंड प्रवाह (continuous flow of thoughts) निर्माण होतो.  एक वृत्ति येते आणि जाते, त्या वृत्तीची जागा दुसरी वृत्ति, तिसरी वृत्ति, चौथी वृत्ति अशा अनंत, अमर्याद वृत्ति सातत्याने निर्माण होत राहतात.  

या वृत्ति बाह्य विषयांनाच प्रकाशमान करतात, म्हणून या मनाला बहिर्मुख, विषयामुख मन म्हणतात.  याला संस्कृतमध्ये ‘विजातीय वृत्तिप्रवाह’ (heterogeneous flow of thoughts) असे म्हणले जाते.  पहिला विचार दुसऱ्या विचारापासून भिन्न, दुसरा तिसऱ्यापासून भिन्न असतो.  याचे कारण प्रत्येक विचाराचा विषय भिन्न भिन्न आहे.  या बहिर्मुख वृत्तीमधूनच रागद्वेषादि विकार निर्माण होतात. म्हणून विषयवृत्तींचा निरास केला पाहिजे.  मन वृत्तीरहित करायचे नसून मनामधील विजातीय वृत्तीप्रवाहाचा निरास होणे आवश्यक आहे.  यासाठीच ‘जपउपासना’ किंवा ‘नामस्मरण’ हे प्रभावी साधन आहे.

नामस्मरणामध्ये मन जर तल्लीन, तन्मय, तद्रूप झाले, तर दीर्घकाळ, सातत्याने विषयांच्या वृत्ति निरास होतात.  अखंडपणाने एकच एक श्रीरामाची वृत्ति निर्माण होते.  भगवान श्रीरमणमहर्षि दोन दृष्टांत देतात – आज्यधारया स्त्रोतसा समम् |  सरलचिंतनं विरलतः परम् || (उपदेश सारम्)

तुपाच्या संतत धारेप्रमाणे अथवा नदीच्या अखंड प्रवाहाप्रमाणे सरळ चिंतन निर्माण होते.  जसे थेंबाथेंबाने धार निर्माण होते.  एक थेंब दुसऱ्या थेंबापासून भिन्न करता येत नाही.  दोन थेंबातील अंतर कमी कमी होऊन त्यामधून संतत धार निर्माण होते.

त्याप्रमाणे परमेश्वराच्या वृत्तीमध्ये जसजशी तन्मयता वाढायला लागते, त्याप्रमाणात विश्वाची जाणीव कमी कमी होते.  विश्वामधील विषयांच्या सवेंदना कानापर्यंत, इंद्रियांपर्यंत आल्या तरी त्या संवेदना अंतरंगाची अवस्था विचलित (disturbed) करू शकत नाहीत.  इतकेच नव्हे, तर त्यावेळी स्वतःच्या शरीराची जाणीव सुद्धा कमी व्हायला लागते.  कारण शरीराशी झालेले मनाचे तादात्म्य कमी कमी होते.  मन दीर्घकाळ उन्मनी अवस्थेमध्ये राहते, यालाच काही वेळेला ‘भावसमाधि’ असेही म्हणतात.  म्हणूनच जपसाधना ही अन्य साधनांच्यापेक्षा श्रेष्ठ साधना आहे.  

- "उपासना" या परमपूज्य स्वामी स्थिताप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, जुलै २०११
- Reference: "Upasana" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand  Saraswati, 3^rd Edition, July 2011

- हरी ॐ–