योग आणि सुख-दुःख | Yoga and Joy & Grief

दुःखसंयोगरहित असणारी अवस्था म्हणजे योग, हे सांगताना दुःख या शब्दाच्या अनुषंगाने असलेले विषयसुख हे सुद्धा गृहीत आहे.  याचे कारण ज्यावेळी इंद्रियांचा विषयांशी सन्निकर्ष होतो त्यावेळी त्या सन्निकर्षामधून अनुकूल आणि प्रतिकूल अंतःकरणवृत्ति निर्माण होते.  अनुकूल वृत्ति सुखवर्धन करणारी, सुखाची अनुभूति देणारी असते आणि प्रतिकूल वृत्ति दुःखवर्धन करणारी, दुःखाची अनुभूति देणारी असते.  त्यामुळे दुःख हा शब्द आपोआपच सुखाचा निर्देश करतो.  

सुखाशी होणारा संयोग तात्कालिक असल्यामुळे कोणतेही सुख शेवटी दुःखालाच कारण होते म्हणून इंद्रियसन्निकर्षाने प्राप्त होणारे सर्व सुख-दुःख हे दुःखस्वरूपच आहे असे समजावे.  या सुखदुःखाशी होणारा संयोग म्हणजेच संसार होय आणि सुखदुःखाशी होणाऱ्या संयोगाचा वियोग म्हणजे योग होय.

बाह्य सुखदुःखादि प्रसंगांना प्रकाशित न करण्याची अंतःकरणाची जी विशेष अवस्था आहे, त्या अवस्थेला योग असे म्हणावे.  इंद्रियांचा बाह्य विषयांशी संयोग झाला की, अंतःकरणामध्ये अनुकूल-प्रतिकूल वृत्ति निर्माण होऊन सुखदुःखांचा अनुभव येतो.  ज्या अवस्थेमध्ये या सुखदु:खांचा अनुभव येत नाही, म्हणजेच जी सुखदुःखरहित, संकल्पविकल्परहित अवस्था प्राप्त होते, ती अंतरिक अवस्था ही आत्मस्वरूपाची सुस्थिति होय.  याच अवस्थेला ‘योग’ असे म्हणतात.

यामध्ये योगाभ्यासाच्या साधनेने प्रथम सुखदु:खांचा आवेग आणि त्यामागे असणाऱ्या रागद्वेषांचा प्रभाव हळुहळू कमी होतो आणि बाह्य परिस्थिति अनुकूल किंवा प्रतिकूल असो, त्यामध्ये मन चलबिचल न होता मनाचे संतुलन कायम राहाते.  यामुळे वृत्ति अंतर्मुख होऊन श्रवणादि साधनेमध्ये एकाग्र होते.  त्यानंतर योगाभ्यासाने वृत्ति ब्रह्माकार होते.  कालांतराने दीर्घ अभ्यासाने वृत्ति परिपक्व होऊन ब्रह्मस्वरूप होते.  त्या अवस्थेमध्ये सुखदुःखांशी झालेला संयोग पूर्णपणे नाहीसा होतो.  ही स्वस्वरूपामध्ये राहण्याची जी विशेष अवस्था, त्यालाच योग असे म्हणावे.  त्यालाच योगारूढ असे म्हणतात.  ही मनाची अवस्था नसून स्वस्वरूपाची स्थिति आहे.  अशी ही योगाची परमोच्च अवस्था प्राप्त झाली म्हणजे साधकाला अखंड नित्य आत्मतृप्ति मिळते.

  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –