संकल्प आणि कामना | Decision And Desire

संकल्प म्हणजे काय ?  विषयांच्यामध्ये प्रिय वृत्ति निर्माण होते यालाच संकल्प असे म्हणतात.  याचा अर्थ विषयाच्या सन्निकर्षाने विषयानुरूप अंतःकरणामध्ये निर्माण होणारी वृत्ति म्हणजे संकल्प नाही.  उदा. घटाचा डोळ्यांशी संयोग झाल्यानंतर मनामध्ये घटाकार वृत्ति निर्माण होऊन ती वृत्ति घटाला प्रकाशमान करून घटाचे ज्ञान करून देते की, ‘हा घट आहे’.  परंतु ही ज्ञानवृत्ति निर्माण होणे म्हणेज संकल्प नाही.  तर ती फक्त विषयाकार वृत्ति आहे. मग संकल्प कसा निर्माण होतो ?  ज्यावेळी विषयाच्या सान्निध्याने त्या विषयांमध्ये प्रिय वृत्ति निर्माण होते.  त्यामुळे तो विषय आपल्या सानिध्यामध्ये असावा, तसेच तो विषय उपभोगावा अशी जी विषयाची वृत्ति निर्माण होते, त्या वृत्तीला संकल्प असे म्हणतात.

संकल्प मनामध्ये विकार निर्माण करतो.  विषय समोर असला की, तो हवाहवासा वाटतो.  कालांतराने तो दृष्टिक्षेपाच्या दूर असला तरी मन त्या विषयाची कल्पना करून काल्पनिक विषयामध्ये रमते.  मनामध्ये त्याच विषयाचे विचार सतत येत राहातात.  यालाच प्रियत्व म्हणतात.  त्यानंतर वृत्ति विषयाकडे आकर्षित होऊन सतत विषयाचे चिंतन होते आणि नंतर विषयकामना निर्माण होते.  संकल्प आणि कामना यामध्ये थोडा फरक आहे.  दृढ संकल्पाला ‘कामना’ म्हणतात.  संकल्पामुळे विषय हवाहवासा वाटतो.  परंतु तो दृढ नसल्यामुळे सर्व संकल्प आपण पूर्ण करतोच असे नाही.  अनेक संकल्प येतात आणि काळाच्या ओघात विरूनही जातात.  परंतु फारच थोडे संकल्प दृढ होऊन कामनेमध्ये रूपांतर होतात.  

एकदा कामना निर्माण झाली की, मग बुद्धीने कितीही समजावून दिले तरी कामना मनामधून काढून टाकण्यास खूप त्रास होतो.  याचे कारण तिचे बीज अंतःकरणामध्ये खोलवर रुजलेले असते.  त्यावेळी मनुष्य कामनेने झपाटला जाऊन कामना पूर्तीसाठी रात्रंदिवस प्रयत्न करतो.  ती कामना मनुष्याला बहिर्मुख बनवून अनेक प्रकारच्या कर्मामध्ये प्रवृत्त करते.  म्हणून याठिकाणी संकल्पांचा त्याग करण्याऐवजी संकल्पामधून निर्माण झालेल्या कामनांचा त्याग करण्यास सांगितलेले आहे.

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –