“भज गोविंदम्” चे स्वरूप | Nature of “Bhaj Govindam”

भगवत्पूज्यपाद आदि शंकराचार्यांनी “भज गोविंदम्” या ग्रंथामधून मनुष्याला जीवनाचे वास्तव सांगितले आहे.  जीवन म्हणजे काय ?  जीवनाचे प्रयोजन काय ?  विश्व, विषय, भोग यांचे स्वरूप काय ?  मनुष्याने कसा व्यवहार करावा ?  मनुष्याने सर्वांच्याविषयी केलेल्या कल्पना कशा निरर्थक व व्यर्थ आहेत ?  या सर्व गोष्टींचा उहापोह या ग्रंथामध्ये केलेला आहे.  

या ग्रंथाची निर्मिती एका प्रसंगामधून झाली आहे.  एकदा आदि शंकराचार्य वाराणसीमध्ये आपल्या शिष्यांच्यासह चालले असताना त्यांना एका झोपडीमधून “डुकृञ् करणे” हे पाणिनीय व्याकरणाचे सूत्र एका वृद्धाकडून ऐकावयास आले.  आचार्य त्याला उद्देशून म्हणाले, “हे वृद्ध माणसा !  आपण वृद्धावस्थेत पदार्पण केले आहे.  शरीर गलितगात्र झाले आहे.  केव्हाही मृत्यु झडप घालेल, अशी अवस्था आहे.  अशा वेळी पाठांतराचा काही उपयोग होणार नाही.  व्याकरणाचे ज्ञान मृत्युपासून रक्षण करू शकणार नाही. म्हणून हे मूढमते !  मूढबुद्धि पुरुषा !  तू आता गोविंदाला, भगवंताला भक्तिभावाने शरण जा.”  अशा आशयाचा हा पहिला श्लोक आहे.  आचार्यांचे पहिले बारा श्लोक, “द्वादशमंजरिका स्तोत्र” आणि त्यांच्या चौदा शिष्यांनी रचलेले त्यापुढील चौदा श्लोक मिळून “भज गोविंदम्” हा एक सुंदर, बोधप्रद ग्रंथ निर्माण झाला आहे.  

या स्तोत्राच्या भावपूर्ण पठणाने, चिंतनाने मनुष्याच्या मनामधील मोह, आसक्ति दूर होते.  म्हणून याला “मोहमुद्गार स्तोत्र” असेही म्हटले जाते.  काही ठिकाणी या स्तोत्राला “चर्पटपंजरिका स्तोत्र” असेही म्हटले जाते.  चर्पटपंजरिका म्हणजे खमंग खाद्य !  आचार्यांनी या स्तोत्रात अत्यंत सोप्या भाषेत, व्यवहारातील चपखल उदाहरणे देऊन व अत्यंत स्पष्ट शब्दांत साधकाला झणझणीत उपदेश केला आहे.  हे स्तोत्र म्हणायला सुद्धा अत्यंत मधुर, लयबद्ध, तालबद्ध आहे.  या स्तोत्रामध्ये तर्क, कुतर्क, युक्तिवाद, अवघड समीकरणे नाहीत तर गुरूंनी, आचार्यांनी अत्यंत तळमळीने, करुणेने केलेला उपदेश आहे.  म्हणून आदि शंकराचार्यांच्या अक्षरवाङमयामधील हा एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण ग्रंथ आहे.  

  

- "भज गोविंदम् |” या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, एप्रिल २०१५   
- Reference: "Bhaj Govindam" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, April 2015

- हरी ॐ –