गृहस्थाश्रम आणि ब्रह्मविद्या | Supreme Knowledge and Mundane Life

गृहस्थाश्रमामध्ये ब्रह्मविद्या अशक्य आहे का ?  असे असेल तर सर्व गृहस्थाश्रमी साधक या विद्येपासून परावृत्त होतील.  म्हणून भाष्यकार सांगतात की, ब्रह्मविद्या आणि गृहस्थाश्रम हे दोन विरोधी नाहीत तर ज्ञान आणि कर्म हे दोन विरुद्ध घटक असून त्यांचा समुच्चय शक्य नाही.  याचा अर्थ गृहस्थाश्रमामध्ये सुद्धा ब्रह्मविद्या प्राप्त करणे शक्य आहे.  उलट याच दृष्टांताचा आधार घेऊन भाष्यकार सांगतात की, अंगिरस प्रभृति ऋषींनी गृहस्थाश्रमामध्येच ब्रह्मविद्या प्राप्त केलेली आहे.

संप्रदाय प्रवर्तक असणारा ब्रह्मज्ञानी पुरुष हा दुसऱ्या गृहस्थाश्रमी पुरुषाच्या दृष्टीने गृहस्थाश्रमी आहे.  परंतु ब्रह्मविद्येच्या दृष्टीने पाहिले तर गृहस्थाश्रम हा मिथ्या आहे.  म्हणजेच ब्रह्मविद्येमध्ये गृहस्थाश्रमाचा सुद्धा निरास होतो.  त्याच्या दृष्टीने जरी तो व्यावहारिक गृहस्थाश्रमी असेल, तरी सुद्धा तो सतत तत्त्वाचे चिंतन करीत असल्यामुळे आपोआप क्रमाने त्याच्या सर्व संसाराचा, गृहस्थाश्रमाचा निरास होतो.  ब्रह्मविद्येच्या दृष्टीने तो गृहस्थाश्रमी नसून साक्षात संन्यासीच आहे.

याप्रमाणे, ज्ञानी पुरुषाच्या दृष्टीने गृहस्थाश्रम व गृहस्थाश्रमाची कर्तव्यकर्मे हा फक्त एक भास आहे.  म्हणून ज्ञान आणि कर्म यांच्या समुच्चयाचा प्रश्नच उद्भवत नाही, कारण ज्ञानी पुरुषाच्या दृष्टीने सर्व कर्मे – दग्धबीजवत् इति |  भाजलेल्या बीजामधून ज्याप्रमाणे पुन्हा वृक्षाची निर्मिती होत नाही, त्याप्रमाणेच ब्रह्मविद्येमुळे गृहस्थाश्रमामधील सत्यत्वबुद्धीचा निरास होतो.  त्यामुळे ती कर्मे ज्ञानी पुरुषाला बद्ध करू शकत नाहीत.  उलट ती कर्मे करूनही ज्ञानी पुरुष अलिप्त, अस्पर्शित, अपरिणामी राहतो.

- "मुण्डकोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  मार्च २००७  
- Reference: "Mundakopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ –