ब्रह्मविद्येचा ग्रंथ | Book of Supreme Knowledge

उपनिषद् शिकणारे साधक व्यवहारामध्ये म्हणतात की, आम्ही उपनिषद् शिकतो व उपनिषद् शिकविणारे म्हणतात की, आम्ही उपनिषद् शिकवितो.  येथे उपनिषद् याचा अर्थ ग्रंथ असा घेतलेला दिसतो.  ग्रंथ म्हणजे ब्रह्मविद्या होऊ शकत नाही.  म्हणून उपनिषदाला ब्रह्मविद्या कसे काय म्हणावे ?  अशी कोणी शंका घेतली तर आचार्य म्हणतात - नैव दोषः |  यामध्ये कोणताही दोष नाही.

याचे कारण संसाराला कारण असणाऱ्या अविद्याकामकर्मग्रंथीचा नाश करण्याचे सामर्थ्य केवळ ग्रंथामध्ये असू शकत नाही.  विश्वामध्ये अनेक ग्रंथ आहेत.  अनेक विद्वान मंडळी असंख्य ग्रंथांचे वाचन, लेखन, चिंतन, मनन करीत असतात.  परंतु त्या सर्व ग्रंथांच्यामधून, सर्वांनाच ब्रह्मविद्या प्राप्त झालेली आहे, असे दिसत नाही, कारण संसारास कारण असणाऱ्या अविद्येचा नाश करण्याचे सामर्थ्य फक्त ब्रह्मविद्येमध्येच आहे.  मग ही विद्या प्राप्त करण्यासाठी मात्र ग्रंथ हे उपयोगी साधन आहे.  म्हणून या अर्थानेही ग्रंथाला ‘उपनिषद्’ असे म्हणतात. कसे ? आचार्य दृष्टांत देतात – आयुर्वै घृतम् इत्यादिवत् |

जसे शरीर सशक्त धष्टपुष्ट करण्यासाठी तूप हे साधन आहे.  म्हणून आयुवर्धक तुपालाच ‘आयु’ असे म्हटले जाते.  त्याचप्रमाणे ब्रह्मविद्येसाठी ग्रंथ उपयोगी साधन असल्यामुळे ग्रंथाला ‘उपनिषद्’ म्हटले आहे.  ‘उपनिषद्’ याचा मुख्य अर्थ ब्रह्मविद्या असाच आहे. ब्रह्मविद्याप्राप्तीसाठी उपयोगी असल्यामुळे ग्रंथाला गौणी वृत्तीने म्हणजे गौण अर्थाने ‘उपनिषद्’ असे म्हटले आहे.  ग्रंथालाच श्रद्धाभक्तीपूर्वक ‘उपनिषद्’ अर्थात् ‘ब्रह्मविद्या’ असे म्हटले आहे.

- "कठोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  मे २०११ 
- Reference: "Kathopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2011

- हरी ॐ –