दृष्टा व दृश्य यांचे परस्पर पोषण | Inter-Nourishment Of Seer And Seen

 

श्रीवसिष्ठ मुनि या दोन श्लोकांच्यामधून पुन्हा एकदा द्रष्टा व दृश्य यांचा निरास करतात.  या जगात पाहणारा द्रष्टा असतो, त्यावेळेस समोर दृश्य असतेच आणि समोर दृश्य दिसत असेल तर त्याला पाहणारा द्रष्टा असतोच.  म्हणजे द्रष्टा आणि दृश्य हे एकमेकांना पूरक असणारे घटक आहेत आणि तेच एकमेकांचे पोषण करीत असतात.  द्रष्टा हा दृश्याचे वर्धन करीत असतो.  म्हणून पाहणारा द्रष्टा 'मी' जितके विषय मला पाहता येतील, तितके विषय मी पाहत असतो.  पाहता पाहता डोळे थकले, अगदी मिटायला लागले, तरी द्रष्ट्याचे पाहणे काही संपत नाही.  त्याचप्रमाणे दृश्य सुद्धा द्रष्ट्याचे म्हणजेच द्रष्ट्रूत्वाचे पोषण करीत असते.  दृश्य विषय या द्रष्टा असणाऱ्या जीवाला आकर्षित करतात.

 

याप्रमाणे द्रष्टा व दृश्य यांचे वर्धन होऊन जीव मात्र द्रष्टा-दृश्य-दर्शन या त्रिपुटीच्या व्यवहारामध्ये अडकतो.  द्रष्टा दृश्याला जिवंत ठेवतो आणि दृश्य द्रष्ट्याला जिवंत ठेवते.  जसे दोन चोर असतील तर ते एकमेकांना सावरतात.  कारण त्यामधील एक फुटला तर दुसऱ्याचे सुद्धा पितळ उघडे पडणार, हे दोघांनाही माहीत असते.  म्हणून ते दोघेही एकीने राहतात.  एकाचे अस्तित्व दुसऱ्यावर अवलंबून असते.

 

त्याचप्रमाणे हा सर्व संसार द्रष्टा आणि दृश्य या दोघांच्यावर चाललेला आहे.  जोपर्यंत हे दोघे एकत्र आहेत आणि एकमेकांचे पोषण करीत आहेत, तोपर्यंत जीवाचा संसार जन्मानुजन्मे अखंडपणे चालू राहतो.  द्रष्टा असणारा मी नानाविध दृश्य विषयांना पाहत राहतो.  कामना निर्माण करतो आणि दृश्य विषय या जीवांना आकर्षित करून वर्षानुवर्षे दर्शनादि त्रिपुटीच्या व्यवहारामध्ये बद्ध करतात.

 

मात्र रामा !  द्रष्टा आणि दृश्य यातील एकाचा जरी अभाव झाला तरी आपोआपच दोघांचाही अभाव होतो.  दृश्याचा निरास केला काय किंवा जीवामधील द्रष्ट्रूत्वाचा निरास केला काय, यांपैकी काहीही केले तरी जीवाच्या संसाराचा निरास होऊन एकच अखंड सत्स्वरूप शिल्लक राहते.

 

 

- "योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti 2022

- हरी ॐ–

मयि बुद्धिं निवेशय | Invest Your Intellect in Me

 

मयि बुद्धिं निवेशय |  जी अंतःकरणाची वृत्ति वस्तूच्या स्वरूपाचा निश्चितपणे, संशयविपर्यरहित निर्णय घेते अशा निश्चयात्मक वृत्तीलाच बुद्धि असे म्हणतात.  अशी बुद्धि परमेश्वरामध्ये स्थिर करावी.  म्हणजेच या बुद्धीच्या साहाय्याने सतत परमेश्वराचेच अनुसंधान करावे.

 

येथे भगवान साधकांना अंतरंग साधनेचा उपदेश देत आहेत.  बाह्य कोणतीही कर्मप्रधान, शरीरप्रधान साधना न सांगता मन आणि बुद्धीलाच येथे साधना दिलेली आहे.  याप्रकारे मनाने व बुद्धीने परमेश्वराचे अखंड चिंतन केल्यामुळे काय फळ मिळते ?  भगवान स्वतःच दुसऱ्या चरणामध्ये सांगतात – निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः |  मन आणि बुद्धि परमेश्वरामध्ये ठेवल्यामुळे मनामधील इतर विषयवृत्तींचा निरास होईल.  अंतःकरणामधील भोगवासनांचा प्रभाव कमी होऊन वृत्ति अत्यंत शुद्ध, सात्त्विक होईल.  यामुळे तो भक्त माझ्या स्वरूपामध्येच निवास करेल.

 

याचा अर्थ अंतःकरणशुद्धि झाल्यामुळे या साधकाला गुरुप्राप्ति होऊन श्रवणादि साधनेच्या साहाय्याने आत्मस्वरूपाच्या ज्ञानाची प्राप्ति होईल.  देहात्मबुद्धि गळून पडेल आणि तो साधक स्वस्वरूपामध्ये स्थिर, दृढ होईल.  किंवा, दुसरा अर्थ – हे आत्मज्ञान प्राप्त झाल्यानंतर तो ज्ञानी पुरुष प्रारब्धाप्रमाणे जीवन जगेल.  प्रारब्धाचा क्षय झाल्यानंतर म्हणजेच देहपातानंतर त्याला विदेहकैवल्यावस्था प्राप्त होईल.  तो निर्विशेष परब्रह्मस्वरूपामध्येच निवास करेल.  पुन्हा या जन्ममृत्युयुक्त संसारात येणार नाही.  यामध्ये कोणताही संदेह नाही.

 

म्हणून अर्जुना !  तू तुझे मन व बुद्धि माझ्यामध्ये ठेव.  मोक्षप्राप्तीसाठी तू माझाच आश्रय घे.  अत्यंत श्रद्धेने, भक्तीने तू माझी उपासना कर.  त्यामुळे तुला चित्तशुद्धि प्राप्त होऊन क्रमाने गुरुप्राप्ति, ज्ञानप्राप्ति आणि मोक्षप्राप्ति होईल.  यामध्ये कोणतीही शंका घेऊ नकोस.  निःसंशय होऊन ही श्रेष्ठ असणारी अंतरंग साधना तू कर.

 

 

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ–

तत्त्वविश्रांति | Philosophical Rejuvenation

 

विचाराने तत्त्वाचे ज्ञान प्राप्त होते.  तत्त्वाच्या ज्ञानाने मनुष्याला विश्रांति मिळते.  तत्त्वविश्रांतीने मन शांत होऊन सर्व दुःखांचा पूर्णतः क्षय होतो.  वसिष्ठ मुनि येथे अतिशय सुंदर, असा दुःखनाशाचा क्रम सांगतात.  आपल्या सर्व दुःखांचा नाश व्हावयाचा असेल तर सर्वप्रथम विचार आवश्यक आहे.  मनुष्याला खरी विश्रांति हवी असेल तर त्याचे शारीरिक-मानसिक ताणतणाव पूर्णतः दूर झाले पाहिजेत.  विश्रांति घेण्यासाठी आपण शरीराने सर्व कर्मे थांबवितो आणि शांत बसतो.  त्यानंतर एक सुंदर झोप घेतो.  खूप थकल्यानंतर एक चांगली झोप झाली की, आपण पुन्हा एकदम ताजेतवाने होतो.  विश्रांतीमुळे आपले मन पुन्हा आनंदी व प्रसन्न होते.

 

तसेच रामा !  मनुष्याच्या मनाला खऱ्या अर्थाने विश्रांति हवी असेल, तर तात्पुरता उपाय करून उपयोग नाही.  मनुष्य सगळ्यात जास्त थकत असेल तर तो अविचाराने !  म्हणून संसारी माणूस कायम थकलेला असतो.  थोडेसे काम केले, दोन माणसांचा स्वयंपाक केला, ऑफिसमध्ये जाऊन आले की, थकतो.  शरीराने थकणे ही मोठी समस्या नाही.  परंतु अविचारी मनुष्याचे शरीर तर थकतेच, पण त्याबरोबर मनही थकते.  काहीही न करता तो तासन् तास आळशीपणाने बसून राहतो.

 

अविचार हे थकण्याचे मुख्य कारण आहे.  म्हणून जरी आपण म्हणालो की, "मी विचार करून करून थकलो", त्यावेळी तो विचार नसून सगळा अविचारच केलेला असतो.  अविचारामधून रागद्वेष, स्वार्थ, कामुकता, कामक्रोधादि विकार निर्माण होऊन ते मनुष्याला थकवितात.  एका अविचारामधून दुसरा अविचार, तिसरा अविचार, असे अविचार दृढ होत जातात.  म्हणून वसिष्ठ मुनि सिद्ध करतात की, या जगात युगानुयुगे चाललेला सर्व व्यवहार म्हणजे अविचार आहे.

 

परंतु रामा !  विचार मात्र एका क्षणामध्ये होतो. एखादी गोष्ट चांगली आहे की वाईट आहे, हे एका क्षणात कोणत्याही मनुष्याला समजू शकते.  विवेकी पुरुषाला क्षणार्धात योग्य गोष्टीचे ज्ञान झाले की तो त्यामध्ये प्रवृत्त होतो.  मनामध्ये द्वंद्व, विकल्प, विकार निर्माण न झाल्यामुळे त्याचे मन शांत असते.  त्यामुळे त्याला तत्त्वविश्रांतीचा लाभ होतो.  याप्रकारे विचाराने, क्रमाक्रमाने त्याच्या सर्व दुःखांचा क्षय होतो.  विचार साधकाला तत्त्वाच्या अनुभूतीपर्यंत घेऊन जातो.  म्हणून रामा !  विचार हे खूप महत्त्वाचे साधन आहे.

 

- "योगवासिष्ठ" (द्वितीय मुमुक्षुव्यवहार प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१९   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2019

- हरी ॐ–

आचार्योपासना | Worshipping Guru

 

साधकाने गुरुंचा शब्द प्रमाण मानावा.  साधकाच्या जीवनामध्ये दोनच गोष्टी आहेत – एक गुरु आणि दुसरे शास्त्र होय.  तिसरी वस्तूच त्याच्या विश्वामध्ये नाही.  गुरु हीच साधना, गुरु हीच सेवा, गुरु हीच उपासना असे गुरुमय जीवन झाले पाहिजे.  यालाच भगवान गीतेमध्ये ‘आचार्योपासना’ असे म्हणतात.  गुरुशिष्यांची अनेक उदाहरणे आहेत. श्रीसमर्थ आणि कल्याण असतील, रामकृष्ण परमहंस आणि स्वामी विवेकानंद असतील.  यामध्ये पाहिले तर समजते की, शिष्याच्या अंतःकरणामध्ये गुरुंच्याबद्दल नितांत श्रद्धा व प्रेम हवे.  त्याच्यासाठी गुरूंचा शब्द हाच शेवटचा शब्द आहे. तोच गुरुमय जीवन जगू शकतो.

 

जगद्गुरु आद्य शंकराचार्य फार सुंदर सांगतात –

भावाद्वैतं सदा कुर्यात् क्रियाद्वैतं न कर्हिचित् |  अद्वैतं त्रिषु लोकेषु नाद्वैतं गुरुणा सह ||

शिष्य ज्ञानी झाला, त्याला थोडेफार शास्त्र समजू लागले तरी सुद्धा गुरूंच्या समोर शिष्य हा शिष्यच आहे.  शिष्याने हा नम्रभाव कधीही सोडू नये. आपल्या संतांनी लिहून ठेवले आहे – पायीची वहाण पायी बरी |  चप्पल फार सुंदर आहे, परंतु पायामध्येच तिचे स्थान आहे.  याप्रमाणेच शिष्याने व्यवहार करीत असताना कधीही आपली पायरी, आपली मर्यादा उल्लंघन करू नये.  त्याने कधीही गुरूंशी तुलना करू नये.  गुरु आणि शिष्य यांच्यामध्ये कधीही व्यवहार येऊ नये.  याचे कारण गुरुभाव नष्ट झाला तर शिष्य कधीही गुरुंच्याकडून अध्ययन करू शकत नाही.  परंतु जर शिष्य गुरूंच्या चरणी नतमस्तक झाला, नम्र झाला, गुरूंच्याबद्दल एक उदात्त भाव निर्माण केला, गुरूंच्याबद्दल अंतःकरणामध्ये प्रेम, जिव्हाळा, आपुलकी, अनन्य भक्ति निर्माण झाली, तर त्या श्रद्धेच्या सामर्थ्यानेच व गुरूंच्या असीम करुणेने शिष्याचा उद्धार होतो.

 

श्रुति म्हणते –

यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गुरौ |

तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ||      (श्वेत. उप. ६-२३)

जशी परमेश्वरावर अनन्य भक्ति असते, त्याप्रमाणेच गुरूंच्यामध्ये भक्तीचा भाव निर्माण झाला, तर त्या जीवाच्या अंतःकरणामध्ये श्रुतींचे गूढार्थ व तत्वार्थ प्रकट होतात, त्याला ज्ञानाचा अनुभव येतो, त्याचे जीवन कृतकृत्य, पूर्ण होऊन आनंदाने भरून जाते.  तो या संसारामधून मुक्त होतो.

 

- "मुण्डकोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मार्च २००७   
- Reference: "Mundakopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ–