संसारसागराच्या पार | Crossing The Ocean Of Death

 

अज्ञान म्हणजेच मृत्यु आहे आणि या अज्ञानामधून निर्माण होणारे सर्व कार्य, अहंकार-ममकार म्हणजे संसार आहे.  संसारालाच ‘सागर’ असे म्हटले आहे.  सागराला कोणत्याही सीमा, मर्यादा नसतात.  तो जसा अनंत, अपार असतो त्याचप्रमाणे अहंकारामधून निर्माण झालेल्या या संसारालाही मर्यादा नाहीत.  जन्मानुजन्मे वर्धन केलेला हा संसारसागर प्रचंड मोठा, महाभयानक आहे.  यामुळे याच्यापलीकडे जाणे अत्यंत अवघड आहे.

 

प्रवाहाच्या विरुद्ध दिशेने पोहोण्यासाठी सामर्थ्य, शक्ति, शौर्य, धैर्य, आत्मनिष्ठा, सातत्य या सर्व गुणांची आवश्यकता आहे.  त्यासाठी “तेथे पाहिजे जातीचे येरागबाळ्याचे काम नोहे |”  त्याचप्रमाणे हा संसाररागरही सहजासहजी कोणालाही पार करता येत नाही.  त्यामध्ये कामक्रोधादि मगरी, मासे, तापत्रयांचे वडवानले, विषयवृत्तिरूपी भोवरे असल्यामुळे संसारसागर अत्यंत भयानक असून त्यामधून सहीसलामत सुटणे अत्यंत दुस्तर आहे.  तो पार करण्यासाठी विवेक-वैराग्यादि, शम-दमादि तसेच अमानित्वादि दैवीगुणसंपत्तीची आवश्यकता आहे.

 

असा हा मृत्युरूपी संसारसागर खूप भयानक असेल तरीही भगवान आपल्या भक्तांना अभयदान देऊन सांगतात की, तुम्ही कोणीही घाबरू नका.  तुमचा उद्धार करण्याची जबाबदारी माझी आहे.  म्हणून तरी आपला पंढरीचा विठुराया कटीवर हात ठेऊन उभा आहे.  जणु काही तो भक्तांना सांगतोय की, “अरे या संसारसागराचे पाणी खूप नाही.  ते माझ्या कमरेएवढेच आहे.  तुम्ही अजिबात काळजी करू नका.”  

भगवान सुद्धा म्हणतात – सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं संतरिष्यसि |        (गीता अ. ४-३६)

ज्ञानरूपी नौकेच्या साहायाने या संसारसागराच्या परतीराला जाता येते.  म्हणून या भवसागरामध्ये एकटे जाऊ नये.  नावेमध्ये बसावे.  या नावेला हाकण्यासाठी अत्यंत कुशल, दक्ष असणारा नावाडी घ्यावा.  त्याच्यावर पूर्ण विश्वास ठेवावा.  नावेमध्ये बसणे हे आपले काम आणि आपल्याला परतीराला नेणे हे त्या नावाड्याचे काम आहे.  त्यामुळे त्याची काळजी आपण करू नये.  या प्रवासात छोट्या-मोठ्या लाटांचे तडाखे बसले, मोठमोठ्या मगरी, मासे दिसले तरीही घाबरू नये, विकल्प करू नये.  फक्त नावाड्यावर श्रद्धा ठेवावी.  तो नावाडी ‘तत्त्वमसि’ उपदेशाच्या साहायाने हळूहळू परतीराला घेऊन जातो.  अज्ञानाचा ध्वंस करून ज्ञानप्राप्ति करून देतो.

 

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ–

विवेकरूपी नेत्र | Eye Of Logical Discrimination

 

ज्याला विवेकरूपी नेत्र नाही, तो जन्मतःच अंध आहे असे समजावे.  असा हा जन्मांध मनुष्य अत्यंत शोचनीय असून दुर्बुद्धीने युक्त असतो.  असा दुष्ट, अविचारी मनुष्य धर्माचा सन्मार्ग सोडून अधर्मामध्ये प्रवृत्त होतो.  अविचारी मनुष्याची झालेली दुर्गति पाहून सर्व लोक त्याची कीव करतात.  याउलट ज्याच्याजवळ विवेकरूपी दिव्य चक्षु आहेत, म्हणजे ज्याला विचाराची सुंदर दृष्टि असून जीवनाला वैचारिक बैठक आहे, तोच विश्वामध्ये विजयी होतो.  कारण त्याच्या व्यावहारिक किंवा आध्यात्मिक कोणत्याही निर्णयामध्ये दोष येत नाही.  त्याचा प्रत्येक निर्णय शास्त्रप्रणित विचारामधून झाल्यामुळे तो निर्णय धर्माला, न्यायला, नीतीला अनुसरून असतो.  त्या सद्विचारी पुरुषाला जीवनामध्ये सर्व ठिकाणी उत्तुंग यशाची प्राप्ति होते.

 

म्हणून हे रामा !  मनुष्याने एक क्षणभर सुद्धा विचाराचा त्याग करू नये.  विचार हाच मनुष्याचा खरा मित्र-गुरु-मार्गदर्शक आहे.  कारण विचार मनुष्याला परमात्मस्वरूपाचे ज्ञान करून देतो.  विचार साधकाला केवळ शाब्दिक ज्ञानच नव्हे तर त्याला महान निरतिशय आनंद प्राप्त करून देतो.  म्हणून विचारी मनुष्य म्हणजे गंभीर, उदास बसलेला मनुष्य नव्हे, तर जो विचारी आहे तोच सर्वात आनंदी व सर्वदा प्रसन्न मनुष्य असतो.  प्रसन्न चित्तामध्येच विचार उदयाला येतो. दुःखी, उदास, निराश मनामध्ये किंवा कामनायुक्त मनामध्ये विचाराची निर्मिती होत नाही.  मनुष्याच्या जीवनाला विचारांचे अधिष्ठान असेल तर त्याला क्रमाक्रमाने आत्मज्ञान आणि निरतिशय आनंद प्राप्त होतो.  म्हणून साधकाने विचाराचा त्याग करू नये.  साधकाने विचार केल्याशिवाय एक पाऊलही टाकू नये.

 

येथे वसिष्ठांनी आम्रफळाचा दृष्टांत दिला आहे.  ज्याप्रमाणे झाडावर परिपक्व झालेला आंबा जसा अत्यंत गोड लागतो, त्यामुळे आंब्याचे फळ सर्वांनाच खूप आवडते.  त्याचप्रमाणे ज्याच्या अंतःकरणात परिपक्व व सुंदर विचार आहेत, तो विचारी मनुष्य साधु-माहात्म्यांना सुद्धा खूप आवडतो.  महात्मे, संत पुरुष अशा विचारी साधकाला भरभरून आशीर्वाद देतात.  आंब्याचे फळ पिकले नसेल किंवा खराब झाले असेल तर ते चांगले लागत नाही.  मात्र परिपक्व झाल्यावर अत्यंत मधुर लागते.  तसेच मनुष्यामध्ये विचारांची परिपक्वता विचारांचे अधिष्ठान लाभलेला मनुष्य सर्व महात्म्यांच्या स्तुतीला पात्र होतो.  संत महात्मे सर्वांच्यावर प्रेम करतातच, परंतु त्यांना विचारी मनुष्य अधिक आवडतो.  विचारी मनुष्याच्या पाठीशी साधुसंतांचे संकल्प व आशीर्वाद असतात.

 

- "योगवासिष्ठ" (द्वितीय मुमुक्षुव्यवहार प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१९   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2019

- हरी ॐ–

वेदांतशास्त्र हे प्रमाण कसे ? | How Vedanta Shaastra is The Proof ?

 

वेदान्तशास्त्र हेच आत्मज्ञानाचे प्रमाण आहे.  यावर शंका येईल की, वेदान्तशास्त्र म्हणजे शब्द आहे.  व्यवहारामध्येही शब्दांच्या साहाय्याने आपण विषयांचे ज्ञान घेतो.  शब्द हे वाचक व विषय हे वाच्य आहेत.  जसे ‘घट’ हा शब्द उच्चारताक्षणी अंतःकरणामध्ये घटवृत्ति निर्माण होऊन ज्ञात्याला घटाचे ज्ञान होते.  याप्रमाणे प्रत्येक वाचक शब्द आपापल्या वाच्य विषयाला प्रकाशमान करतो.  याचप्रमाणे वेदान्तशास्त्र आत्मस्वरूपाचे ज्ञान द्यायला लागले तर आत्मा हा घटादिवत् विषय होईल.  शब्दांच्यामधून दृश्य, वाच्य, ज्ञेय विषयांचे नाम-रूप-जाति-क्रिया-गुण-धर्म-विकार यांचे वर्णन केले जाते.  परंतु आत्मस्वरूपाचे ज्ञान याप्रकारे शब्दामधून देणे शक्य नाही, कारण आत्मा हा – निर्विशेषस्वरूपत्वात् |

 

म्हणून आचार्य येथे स्पष्ट करतात की, वेदान्तशास्त्र हे जरी आत्मज्ञानाचे अंतिम प्रमाण असेल तरी ते आत्मसिद्धीसाठी नाही.  तर आत्मस्वरूपावर जो जो अध्यारोप झालेला आहे, त्याचा निरास करणे हेच शास्त्राचे प्रयोजन आहे.  सर्व श्रुति आत्मा काय आहे हे सांगत नसून, आत्मा काय नाही ?  हेच – नेति नेतीति वाक्यतः |  सांगतात.  श्रुति सर्व दृश्याचा, नामरूपांचा निरास करतात.  यालाच साक्षात्कार म्हणतात – अध्यारोपापवादन्यायेन गुरुः शिष्यं उपदिशति |  हीच शास्त्राची पद्धती आहे.

 

म्हणून साधकाला आत्मज्ञान प्राप्त करावयाचे असेल तर शास्त्राची, श्रुतींची दृष्टि समजली पाहिजे.  श्रुतींचे रहस्य समजावून घेण्यासाठी केवळ स्वबुद्धि हे प्रमाण नाही.  अन्य सर्व व्यावहारिक ज्ञान बुद्धीच्या साहाय्याने घेता येते.  परंतु आत्मज्ञान घ्यावयाचे असेल तर साधकाला गुरूंची नितांत आवश्यकता आहे.  गुरु शिष्याला शास्त्राची दृष्टि देतात.  “अन्वयव्यतिरेक” किंवा “अध्यारोपअपवाद” न्यायाने गुरु शिष्याला श्रुतींचे रहस्य उलगडून दाखवितात.  शिष्याला जे ज्ञात आहे, जे माहीत आहे, जे दृश्य आहे, त्याचे ज्ञान देतात व नंतर त्याच दृश्याचा पूर्णतः निरास करतात.  सर्व अध्यास निरास झाल्यावर राहते ते अद्वय, निष्कल, मायारहित, शुद्ध चैतन्यस्वरूप !

 

 

- "प्रश्नोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  एप्रिल २०१२ 
- Reference: "Prashanopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand  Saraswati, 1^st Edition, April 2012

- हरी ॐ –

मोक्ष म्हणजे दृश्याचा निरास | Liberation - Dismissal Of Visual World

 

जोपर्यंत दृश्य विश्वाचा निरास होत नाही, तोपर्यंत त्या दृश्यापासून निर्माण होणारे दुःखही नाहीसे होत नाही.  तोपर्यंत द्रष्ट्याचे किंवा ज्ञात्याचे केवळ अद्वयस्वरूप सिद्ध होत नाही.  परंतु दृश्याचा निरास झाला की, ज्ञात्याचे ज्ञातृत्व सुद्धा निरास होते.  त्यालाच ज्ञाते लोक 'मोक्ष' असे म्हणतात.

 

श्रीवसिष्ठ मुनि या श्लोकामध्ये अत्यंत थोडक्यात या सर्गाचे सार सांगतात.  जोपर्यत आपल्या डोळ्यांना दृश्य दिसते, तोपर्यंत त्यापासून दुःखाची निर्मिती होतेच होते !  जोपर्यंत द्रष्टा स्वतःपासून भिन्न स्वरूपाने दृश्याला पाहत राहतो, तोपर्यंत त्याच्यावर दृश्य जगाचा परिणाम होतो.  परंतु हाच साधक ज्यावेळी पुन्हा-पुन्हा ज्ञानाचे श्रवण करू लागतो, त्यावेळी ढग विखरून जावेत, त्याप्रमाणे दृश्य निरास पावू लागते.  दृश्य निरास पावणे म्हणजे दृश्याला दिलेली सत्यत्वबुद्धि निरास पावणे होय.  शास्त्रश्रवणाच्या सामर्थ्याने ही सत्यत्वबुद्धि कमी-कमी होऊन शेवटी निरास पावते.  दृश्याला दिलेले महत्त्व कमी होते.  त्यावेळी द्रष्ट्याने पाहण्याचा प्रयत्न केला तरी त्याला दृश्य दिसेनासे होते.  द्रष्ट्याचे द्रष्टेपणही संपते.

 

सर्व लाटा पाणीस्वरूप आहेत, असे समजल्यानंतर आपण लाटा पाहतो म्हणजे खरे तर पाण्यालाच पाहतो.  त्याप्रमाणे हे संपूर्ण दृश्य विश्व चैतन्यस्वरूप आहे, हे एकदा बुद्धीला समजले, हा बोध अंतःकरणामध्ये दृढ झाला की, मग आपल्या चर्मचक्षूंना दृश्य नामरूपे दिसली तरीही एका परब्रह्मतत्त्वाशिवाय अन्य कोणताही बोध होत नाही.  'मी' द्रष्टा ब्रह्मस्वरूप आणि हे दृश्य विश्वही ब्रह्मस्वरूप झाले तर मग कोण कोणाला पाहणार ?

 

या अद्वैत दृष्टीमध्ये दृश्याचे दृश्यत्व आणि द्रष्ट्याचे द्रष्टेपण निघून जाते.  त्या दोघांनाही प्रकाशमान करणारे, त्या दोघांचेही अधिष्ठान असणारे परब्रह्मस्वरूप केवळ शिल्लक राहते.  त्यालाच ज्ञाते लोक 'मोक्षावस्था' असे म्हणतात.  त्या स्थितीमध्ये कर्म, वासना, कर्तृत्व, भोक्तृत्व, सुखदुःखादि अनुभव या सर्व संसाराचा अत्यंत अभाव होतो.  अशी ती केवलस्थिति म्हणजेच परमोच्च मोक्षावस्था आहे.

 

 

- "योगवासिष्ठ" (तृतीय उत्पत्ति प्रकरण) या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, आदि शंकराचार्य जयंती २०२२   
- Reference: "Yogavashishtha" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, Adi Shankaracharya Jayanti 2022

- हरी ॐ–