शमः – अन्तःकरणस्य उपशमः इति शमः | अंतःकरणाची सहज-स्वाभाविक असलेली विषयाभिमुख प्रवृत्ति आहे. त्यावर नियमन
किंवा निग्रह करणे म्हणजे शम होय. येथे
मनानेच मनाच्या बहिर्मुख प्रवृत्तीवर आवर घालावा. भगवान
म्हणतात – अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते | सतत अभ्यास आणि वैराग्य यांच्या साहाय्याने मनोनिग्रह प्राप्त होतो.
दमः – बाह्येन्द्रियोपशमः इति दमः | बाह्येंद्रियांच्यावर संयमन किंवा नियमन असणे म्हणजेच इंद्रियदमन होय. दमन अनेक प्रकाराने होऊ शकेल –
१) इंद्रिये स्वभावतःच विषयाभिमुख
असल्यामुळे ती सतत विषयांच्यामागे रमतात. परंतु
पुष्कळ वेळेला विषय घातक आहेत असे समजले तरी इंद्रिये त्या विषयभोगामध्ये प्रवृत्त होतात. अशा वेळी
घातक किंवा शरीरस्वास्थ्याला हानिकारक असलेल्या विषयांच्यापासून इंद्रियांना आवरणे
म्हणजे दमन होय.
२) इंद्रिये विषयाभिमुख झाली म्हणजे
विषयांचा हव्यास निर्माण होतो. या
विषयांमुळे हळूहळू इंद्रिये स्वैर, उच्छृंखल होऊन अधर्मामध्ये किंवा पापकर्मामध्ये
प्रवृत्त होतात. हे मनुष्याचे अधःपतन आहे. म्हणून इंद्रियांना अधर्माचरणामध्ये प्रवृत्त होऊ न देणे हेही इंद्रियदमन आहे.
३) अधर्माचरण किंवा पापकर्मापासून इंद्रिये
निवृत्त केली तरी ती फार काळ स्वस्थ
बसणार नाहीत. कर्म करणे हा इंद्रियांचा
स्वभाव असल्यामुळे पुन्हा ती कर्मामध्ये प्रवृत्त होणारच ! म्हणून अशा वेळी त्या इंद्रियांना
जाणीवपूर्वक अभ्यासाने आणि प्रयत्नाने सतत धर्माचरण, सत्कर्म, सदाचार यामध्ये
प्रवृत्त केली पाहिजेत. यामुळे आपोआपच इंद्रियांच्या स्वाभाविक प्रवृत्तीवर नियमन होते. तेच
दमन होय.
४) पुष्कळ वेळेला व्यवहारामध्ये काय करावे
आणि काय करू नये ? तसेच काय खावे आणि काय
खाऊ नये ? तसेच किती खावे ? वगैरे इंद्रियच ठरवितात. यामुळे मनुष्य इंद्रियांच्या आहारी जाऊन स्वतःच
स्वतःचा नाश करून घेतो. अशा वेळी मनुष्याचा
खरा पुरुषार्थ इंद्रियांच्या आहारी न जाता योग्यायोग्याचा विचार करूनच विवेकाने
इंद्रियांना कर्मामध्ये प्रवृत्त व्हावे. नाहीतर त्यांनी त्यांच्या स्थानामध्ये
शांत बसावे. थोडक्यात इंद्रियांच्या
प्रत्येक व्यापारावर विवेकाचा अंकुश असला पाहिजे. यालाच इंद्रियदमन म्हणतात.
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param
Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
