ज्याप्रमाणे नदी नावेच्या साहाय्याने पार
करून गेल्यानंतर त्या पुरुषाला कोठे जावे, कसे जावे, याचे स्वातंत्र्य असते. तरीही तो नाव सोडीत नाही, असे नाही. म्हणजेच तो पुरुष नावेचा – साधनाचा त्याग करतो. ही व्यवहारप्रसिद्धि आहे. जी वस्तु स्वतःच सिद्ध आहे, तिची सिद्धि
पुन्हा अन्य साधनांनी करण्याची इच्छा कोणीही करीत नाही. त्याचप्रमाणे आत्मस्वरूप हे स्वयंसिद्ध आहे. आत्मस्वरूपाला सिद्ध करण्याची किंवा आत्मस्वरूपाची
प्राप्ति करण्याची आवश्यकताच नाही, कारण आत्मस्वरूप हे प्रत्येक जीवाचे स्वतःचेच
स्वरूप असल्यामुळे ते नित्यप्राप्तस्वरूप आहे.
म्हणून ‘मी’ नेहमी ‘मी’च्या जवळच असतो. इतकेच नव्हे, तर आत्मस्वरूपामध्ये कोणत्याही
प्रकारचा विकार अथवा बदल होत नाही. याचे
कारण आत्मस्वरूप हे नित्य, निर्विकार, अविषय आणि अमूर्त स्वरूपाचे आहे. म्हणजेच आत्मा हा जन्म-मृत्युरहित, उत्कर्ष-अपकर्षरहित,
इंद्रियअगोचर, अव्यय, निर्विशेष, निर्विकार स्वरूपाचा आहे. श्रुति म्हणते – “न वर्धते कर्मणा”
इत्यादि | आत्मस्वरूप कर्माने वर्धन पावत
नाही.
आत्मस्वरूपावर संस्कार करणेही शक्य नाही,
कारण आत्मा हा नित्यशुद्धस्वरूपत्वात् | तसेच संस्कार
करण्यासाठी परस्परांच्यापासून भिन्न असणाऱ्या दोन वस्तूंची आवश्यकता आहे. अन्य वस्तूने अन्य वस्तूवर संस्कार करता येतात. परंतु आत्मस्वरूप हे आत्मस्वरूपाशी अभिन्न, एक
असल्यामुळे कोण कोणावर संस्कार करणार ? अन्यवस्त्वन्तराभावात् | आत्मस्वरूपापासून भिन्न अशी कोणतीही वस्तु नाही. म्हणून स्वतःच स्वतःवर संस्कार करण्याची कोणीही
इच्छा करीत नाही. एका
वस्तूचा दुसऱ्या वस्तूवर आरोप करणे किंवा एक वस्तु दुसऱ्या वस्तूला प्राप्त होणे,
या गोष्टी नित्य स्वरूपाच्या होऊ शकत नाहीत.
याचा अर्थ आत्मस्वरूपावर कितीही अनात्म्याचे
आरोप झाले तरी त्या सर्वांचा निरास होतो, कारण आत्मस्वरूप हे नित्यमुक्त, स्वभावसिद्ध
स्वरूप आहे. त्यामुळे आत्म्यावर
संस्कार करण्याची किंवा काहीतरी कर्म करून आत्म्याला मुक्त करण्याची आवश्यकता
नाही. म्हणून मोक्ष हा नित्यस्वरूपाचा आहे,
हे सिद्ध होते.
- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya
Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1st Edition, May 2013
- हरी ॐ–
