तुरीय आत्मा हा सर्व दुःखे निवृत्त करण्यास
समर्थ आहे. म्हणून त्याला ‘ईशान’ असे
म्हटले जाते. ‘ईशान’ म्हणजेच समर्थ होय. तोच ‘प्रभु’ या शब्दांचाही अर्थ आहे.
प्रत्येक जीव जागृत-स्वप्न-सुषुप्ति या
अवस्था अनुभवत असतो. या अवस्थांच्यामध्ये
विश्व-तैजस्-प्राज्ञ यांच्याशी तादात्म्य
पावून जीव अनेक प्रकारच्या दुःखांचा अनुभव घेतो. या तीन्हीही अवस्था दुःखस्वरूप आहेत. जागृत व स्वप्नामध्ये विषय व इंद्रिये यांचा
संनिकर्ष होऊन दुःखाची प्राप्ति होत असते. सतत आपल्यासमोर काहीना काहीतरी दुःख उभे राहते.
ही सर्व दुःखे सुषुप्ति अवस्थेमध्ये
बीजरूपाने, कारणरूपाने अस्तित्वात असतात. थोडक्यात
या तीनही अवस्था दुःखस्वरूप आहेत. मात्र
तुरीय आत्मा या सर्व दुःखांचे निवारण करतो, म्हणून तो ईशान ‘प्रभु’ आहे.
तुरीयस्वरूप आत्म्याचे ज्ञान होताक्षणीच
सर्व दुःखांची निवृत्ति होते. कारण सर्व
प्रकारची दुःखे ही अज्ञानामधून निर्माण होतात. आत्मज्ञानाने अज्ञानाचाच नाश झाल्यामुळे अज्ञानजन्य
दुःखांचाही निरास होतो. तसेच तुरीय
आत्मा हा अव्यय, व्ययरहित आहे. तो
स्वस्वरूपापासून कधीही च्युत होत नाही. त्याच्यामध्ये
कोणताही विकार होत नाही.
तसेच हा तुरीयस्वरूप आत्मा अद्वयस्वरूप आहे.
जसे रज्जुमधील सर्प हा कल्पित, मिथ्या,
अध्यस्त आहे. सर्प धारा वगैरेदि
भासांच्यामध्ये रज्जु जशी अद्वयस्वरूपाने राहते, त्याचप्रमाणे सर्व दृश्य
पदार्थांच्यामध्ये तुरीय आत्मा अद्वयरूपाने, अभेदरूपाने स्थित राहतो. तोच आत्मा ‘देव’ आहे. द्योतनात्मकः इति देवः | तुरीय आत्मा सर्व अवस्था, सर्व अध्यासाला प्रकाशमान करीत असल्यामुळे तोच
प्रकाशस्वरूप, ‘देव’ आहे. तो विश्व-तैजस्-प्राज्ञ या तीन चरणांपासून भिन्न असल्यामुळे तोच चतुर्थ म्हणजेच ‘तुरीय’ आत्मा
असून तोच ‘विभु’ म्हणजे सर्वव्यापी आहे. थोडक्यात
तुरीय आत्मा हा सर्व दुःखांचे निवारण करणारा असून, अव्यय, अद्वय, प्रकाशस्वरूप,
चतुर्थस्वरूप, सर्वव्यापी आहे.
- "माण्डूक्योपनिषत्” या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम
आवृत्ति, डिसेंबर २०१६
- Reference: "Mandukyopanishad" by ParamPoojya Swami Sthitapradnyanand
Saraswati, 1st Edition, December 2016
- हरी ॐ -
