जागृत-स्वप्न-सुषुपत्यावस्थेचे मिथ्यात्व | Futility of Wake-Dream-Sleep States

 

जागृतपुरुष, स्वप्नपुरुष, सुषुप्तपुरुष हे आपल्याला प्रत्यक्ष अनुभवायला येत असताना रज्जूमधील सर्प वगैरेदि भासाप्रमाणे यांना असत्, मिथ्या, अध्यस्त का बरे मानावे ?  दोरीमधील सर्पाचा निरास झाल्यावर तो सर्प मिथ्या, असत् हे आम्हास मान्य आहे.  परंतु ‘अन्तःप्रज्ञ’ वगैरे यांना ‘असत्’ का मानावे ?

 

यावर आचार्य उत्तर देतात की, अन्तःप्रज्ञ-बहिष्प्रज्ञ-प्रज्ञानघन यांच्या ‘ज्ञ’ स्वरूपामध्ये म्हणजेच ज्ञातृत्वामध्ये भेद नसेल तरी यांच्यामध्ये रज्जुमध्ये भासमान होणाऱ्या साप, जलधारा वगैरेदि विकल्पांच्याप्रमाणेच एकमेकांचा व्यभिचार होत असतो.  दोरीमध्ये ज्याला सापाचा भास होतो त्याला तेथे पाण्याची धार दिसत नाही किंवा ज्याला पाण्याची धार दिसते, त्याला साप दिसत नाही.  येथे व्यभिचार आहे, म्हणजेच एकाचा भास होत असेल, तर तेथे दुसऱ्या भासाचा अभाव असतो.

 

त्याचप्रमाणे एकाच आत्मस्वरूपामध्ये अन्तःप्रज्ञ-बहिष्प्रज्ञ-प्रज्ञानघन यांचा भास होतो.  त्यावेळी त्यांच्या परस्परांच्यामध्ये व्यभिचार असतो.  ज्यावेळी आत्म्यामध्ये बहिष्प्रज्ञत्व असते तेव्हा तेथे अन्तःप्रज्ञत्व व प्रज्ञानघनत्व यांचा अभाव असतो.  जेव्हा अन्तःप्रज्ञत्व असते तेव्हा अन्य दोन्हींचा अभाव असतो.  तसेच जागृत-स्वप्न-सुषुप्ति या अवस्था सुद्धा एकमेकांचा व्यभिचार करूनच उदयाला येतात.  स्वप्न-सुषुप्तीचा अभाव होऊन जागृतावस्था येते.  सुषुप्ति व जागृतीचा अभाव होऊन स्वप्नावस्था येते तर जागृत व स्वप्नाचा अभाव होऊन सुषुप्तिअवस्था येते.  एका अवस्थेचा भाव म्हणजेच दुसऱ्या दोन अवस्थांचा अभाव होय.  त्यामुळेच या सर्व अवस्था आणि अन्तःप्रज्ञ वगैरेदि आत्मे हे सर्व सर्पभ्रांतीप्रमाणेच मिथ्या, असत् स्वरूपाचे आहे, हे सिद्ध होते.

 

मात्र या सर्वांचे अधिष्ठान, तुरीय आत्मस्वरूप अव्यभिचारी असल्यामुळे तेच एकमेव सत्य आहे.  तुरीय आत्मस्वरूपाच्या ‘ज्ञ’ स्वरूपाचा कधीही, कोणत्याही अवस्थेमध्ये व्यभिचार, अभाव होत नाही.  म्हणूनच ते अव्यभिचारी स्वरूप आहे.  जागृत-स्वप्न-सुषुप्ति या अवस्था येतात आणि जातात.  परंतु या सर्व अवस्थांच्यामध्ये नित्य-निरंतर, अखंडपणे, आत्मचैतन्यस्वरूप अव्यभिचारी स्वरूपाने विद्यमान असते.  तेच चैतन्यस्वरूप तीनही अवस्थांना प्रकाशमान करते.

 

 

- "माण्डूक्योपनिषत्” या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, डिसेंबर २०१६
- Reference: "Mandukyopanishad" by ParamPoojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, December 2016

- हरी ॐ–