ज्याप्रमाणे सर्व ब्रह्मांडाला सूर्य
प्रकाशमान करतो. त्याप्रमाणे देहापासून
बुद्धिपर्यंत सर्व प्रकाशमान करण्यासाठी अधिष्ठानस्वरूपाने जो राहातो त्याला ‘अध्यात्म’
म्हणतात. किंवा – आत्मानं देहं अधिकृत्य प्रत्यगात्मतया प्रवृत्तं परमार्थब्रह्मावसानं वस्तु
स्वभावः अध्यात्मम् उच्यते | आत्म्याला म्हणजेच शरीराला आश्रय करून प्रत्यगात्मस्वरूपाने जो राहातो आणि शेवटी पारमार्थिक
ब्रह्मस्वरूपच आहे, त्याला अध्यात्म म्हटले जाते. यावरूनच अध्यात्मविद्या किंवा अध्यात्मशास्त्र
हे शब्द प्रचलित झाले.
आत्मानं अधिकृत्य प्रत्यगात्मतया यत्
प्रवृत्तं विद्या सा अध्यात्मविद्या | जी विद्या आत्म्याचा म्हणजे शरीराचा
आश्रय घेऊन प्रत्यगात्मस्वरूपाच्या वस्तूचे ज्ञान देते, त्या विद्येला अध्यात्मविद्या
म्हणतात. म्हणून अध्यात्म म्हणजे शरीर,
इंद्रिये, प्राण, मन, बुद्धि, अहंकार किंवा अज्ञान नाही, तर या सर्वांच्या पलीकडे
असलेले स्वयंप्रकाशमान प्रत्यगात्मस्वरूप होय. ते स्वरूप प्रकट करण्यासाठी शरीराची आवश्यकता
आहे.
शरीर हे स्वभावतः जड, अचेतन आहे. या जड प्रकृतीला, कार्यकारणसंघाताला चेतना
देण्यासाठी जो शरीरामध्ये आहे, परंतु जो शरीरापासून भिन्न आहे, तो कार्यकारणसंघाताचा
एक अवयव किंवा भाग होत नाही. तो
सर्वांच्यापासून भिन्न आहे. त्याच्या केवळ
सत्तेमुळे अंतःकरणाला सत्ता आणि स्फूर्ति किंवा चेतना मिळते. हे चेतनयुक्त अंतःकरण स्थूल शरीराशी तादात्म्य
पावल्यामुळे शरीराला चेतना मिळते. शरीर
जिवंत असल्यासारखे वाटते. तप्यायः पिण्डवत् | ज्याप्रमाणे लोखंडाचा थंड, अचेतन
गोळा अग्नीच्या संसर्गामुळे तेजःपुंज दिसतो. त्याचप्रमाणे अचेतन, जड शरीराला जो चेतना देणारा
आहे, तो प्रत्यगात्मा म्हणजेच अध्यात्म होय. म्हणून अध्यात्म हे करावयाचे नसते, जाणवायचे
असते.
अध्यात्म हेच परब्रह्माचे स्वरूप आहे. स्वभाव आहे. स्वभाव म्हणजेच अध्यात्म. स्वस्य आत्मनः भावः इति स्वभावः
| स्वतःच्या स्वरूपाच्या भाव म्हणजे स्वभाव होय. जो स्वयंसिद्ध असतो तोच स्वभाव आहे आणि जो
स्वभाव आहे तेच स्वरूप असते. तेच तत्त्व
सर्वांच्या हृदयामध्ये समाविष्ट आहे.
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param
Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
