सहा वेदांगे – भाग २ | Six “Vedanga” – Part 2

वेदाध्ययनापूर्वी सहा वेदांगांचे अध्ययन केले जाते.  ही सहा वेदांगे आहेत – शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिष.  ही सहा वेदांगे प्रत्यक्ष वेदांचा भाग जरी नसतील तरी वेदांना पूरक, साहाय्यकारी असणारा भाग आहे.  

३. व्याकरण – व्याकरणशास्त्र पाणिनि ऋषींनी सांगितलेले आहे.  भाषेमधील प्रत्येक शब्दाचे ज्ञान ज्या शास्त्रामध्ये दिले जाते त्याला “व्याकरण शास्त्र” असे म्हणतात.  कोणताही शब्द नाम, सर्नाम, विशेषण, क्रियापद, क्रियाविशेषण अव्यय, शब्दयोगी अव्यय, उभयान्वयी अव्यय, केवलप्रायोगी अव्यय या आठ प्रकारांपैकी कोणत्या प्रकारचा आहे ?  हे सांगणारे शास्त्र म्हणजेच व्याकरण शास्त्र होय.  त्या शब्दाचा प्रकार समजल्यानंतर त्यानुसार विभक्ति, वचन, काळ वगैरे सांगणारे शास्त्र म्हणजेच व्याकरणशास्त्र होय.  

४. निरुक्त – निरुक्त हे शास्त्र यास्क मुनींनी रचलेले आहे.  शास्त्रामध्ये प्रत्येक शब्दाची व्युत्पत्ति सांगितली जाते.  निरुक्त म्हणजेच कोणताही शब्द कसा निर्माण झाला ?  हे सांगणारे शास्त्र.  म्हणून संस्कृतमध्ये कोणताही शब्द निरर्थक नाही, अर्थपूर्ण आहे.  उदा. कृष्णः – कर्षति आकर्षति इति कृष्णः |  जो सर्व जीवांना आकर्षित करतो, तो कृष्ण होय.  

५. छन्द – हे शास्त्र पिंगलाचार्यांनी रचलेले आहे.  छन्द म्हणजेच वृत्त होय.  ज्या शास्त्रामध्ये वृत्ताचे ज्ञान दिले जाते, त्यास “छन्दशास्त्र” म्हणतात.  प्रत्येक मंत्राला विशिष्ट वृत्त आहे.  

६. ज्योतिषशास्त्र – हे शास्त्र सूर्याने रचलेले आहे.  ज्यामध्ये ग्रह, तारे, नक्षत्र यांच्या स्वरूपाचे, यांच्या गतीचे ज्ञान दिले जाते.  इतकेच नव्हे, तर या ग्रहांचा एकमेकांच्यावर काय परिणाम होतो ?  त्याच्या गति, त्यांचे वर्णन, सूर्यग्रहण, चंद्रग्रहणादि यांचे ज्ञान दिले जाते.  यालाच “ज्योतिषशास्त्र” असे म्हणतात.  या ग्रहांचा एकमेकांच्यावर तसेच जीवांच्यावर सुद्धा परिणाम होतो.  ज्या विशिष्ट वेळेमध्ये आपण जन्माला येतो, त्यावेळी ग्रहांची जी जी स्थिति असेल, त्याचा परिणाम आपल्या जीवनावर होतो, असे ज्योतिषशास्त्र सांगते.  ज्योतिषामध्ये अ. गणितज्योतिष, ब. फलज्योतिष असे दोन प्रकार आहेत.  

याप्रकारे असे हे चार वेद आणि वेदांची सहा अंगे – शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द आणि ज्योतिष या सर्वांना “अपरा विद्या” असे म्हणतात.  विश्वामधील सर्व प्रकारचे ज्ञान अपरा विद्येमध्ये येते आणि ही सर्व विद्या वेदांच्यामध्येच अंतर्भूत आहे.  

- "मुण्डकोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,मार्च २००७
- Reference: "Mundakopanishad" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ–