सहा वेदांगे – भाग १ | Six “Vedanga” – Part 1

वेदाध्ययनापूर्वी सहा वेदांगांचे अध्ययन केले जाते.  ही सहा वेदांगे आहेत – शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द, ज्योतिष.  ही सहा वेदांगे प्रत्यक्ष वेदांचा भाग जरी नसतील तरी वेदांना पूरक, साहाय्यकारी असणारा भाग आहे.  

१. शिक्षा – शिक्षा या शास्त्राचे प्रणेते याज्ञवल्क्य ऋषि आहेत.  सुरुवातीला आपण अ आ इ ई वगैरे ‘अ’कारादि ज्या सर्व मात्रा शिकतो, त्या अकारादि मात्रांचा उच्चार कसा करावा ?  याचे ज्ञान देणारे शास्त्र म्हणजेच शिक्षा होय.  कोणतीही भाषा जर शिकायची असेल, तर त्यासाठी शब्द हे प्रमुख साधन आहे.  विश्वामधील कोणतेही ज्ञान मग ते physics असेल, chemistry असेल, काहीही शिकायचे असेल तर शब्द हे त्यासाठी साधन आहेत.  शब्द हे अक्षरांनी बनतात.  म्हणून प्रथम या अक्षरांचा उच्चार कसा करावा ?  हे समजले पाहिजे.  केवळ शब्दाने ज्ञान होत नाही.  तुम्ही तो शब्द कसा उच्चारता ?  यावरच त्या शब्दाचा परिणाम अवलंबून आहे.  

वक्तृत्व हे एक शास्त्र आहे.  एखादा मनुष्य कदाचित खूप विद्वान असेल, परंतु तो उत्कृष्ट वक्ता असेलच असे नाही आणि एखादा मनुष्य उत्कृष्ट वक्ता असेल परंतु तो विद्वान असेलच असे नाही.  वक्तृत्वामध्ये शब्दांचा उच्चार, त्यामधील चढ-उतार, विशिष्ट शब्दांच्यावर दिला जाणारा कमी-अधिक जोर, आवाजामधील बदल याला फार महत्व आहे.  वेदांच्यामध्ये श्रुतींचे उदात्त-अनुदात्त स्वर, ऱ्हस्व उच्चार व दीर्घ उच्चार याचे नियम आहेत.  त्या उच्चारांचा श्रोत्याच्या मनावर परिणाम होत असतो.  म्हणून शब्द कसे उच्चारावेत ?  याला नियम आहेत.  यालाच शब्दोच्चाराचे शास्त्र किंवा शिक्षा असे म्हणतात.  म्हणून वक्तृत्व ही आधुनिक कला नसून वेदाध्ययन करण्यासाठी साहाय्यकारी असणारे सर्वप्रथम प्रमुख साधन आहे.  

२. कल्प – हे कात्यायन ऋषींनी सांगितलेले शास्त्र आहे.  या शास्त्रामध्ये यज्ञयागादि सर्व क्रियांचे ज्ञान दिले जाते.  यज्ञ कसा करावा ?  पूजा कशी करावी ?  यज्ञाची सामग्री काय काय आहे ?  वैदिक क्रिया कोणत्या विशिष्ट क्रमाने करावी ?  या सर्वांचे शास्त्र म्हणजेच कल्पशास्त्र होय.  म्हणुनच कोणत्याही वैदिक क्रियेला विशिष्ट नियम, विशिष्ट क्रम आहेत.  

- "मुण्डकोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,मार्च २००७
- Reference: "Mundakopanishad" by ParamPoojya Swami SthitapradnyanandSaraswati, 1^st Edition, March 2007

- हरी ॐ–