केनोपनिषदाचे महात्म्य | Significance of Kenopanishad

सामवेदामध्ये प्रामुख्याने छांदोग्योपनिषत् व केनोपनिषत् ही दोन मुख्य उपनिषदे अंतर्भूत होतात.  उपनिषदांच्यामध्ये मंत्रोपनिषत् व ब्रह्मणोपनिषत् असे दोन भाग पडतात.  मंत्रोपनिषदामध्ये मंत्रांच्यामधून अत्यंत कमी शब्दांच्यामधून ज्ञान सांगितले जाते.  तर ब्रह्मणोपनिषदामध्ये अधिक विस्ताराने ज्ञान प्रतिपादित केले जाते.  केनोपनिषत् हे सामवेदीय-तलवकारशाखांतर्गत ब्रह्मणोपनिषत् आहे.  

अन्य सर्व उपनिषदांपेक्षा ‘केनोपनिषदाचे’ अधिक विशेष महत्व आहे.  याचे कारण या उपनिषदावर भगवत्पूज्यपाद आदि शंकराचार्यांनी दोन भाष्ये लिहिली आहेत.  केनोपनिषदावर आचार्यांनी प्रथम पदभाष्य लिहिले.  एकाच ग्रंथावर, एकच सिद्धान्त प्रस्थापित करण्यासाठी एकाच आचार्यांनी दोन भाष्ये लिहिली, असे कोठेही आढळत नाही.  म्हणूनच याचे विशेष महत्व आहे.  पदभाष्यामध्ये मूळ मंत्रांची पदानुसार व्याख्या केलेली आहे आणि वाक्यभाष्यामध्ये श्रुतींचा निर्णय आचार्यांनी युक्तीच्या साहाय्याने प्रतिपादन केलेला आहे.  

शास्त्रकार सांगतात शास्त्रग्रंथ, ज्ञान हे अनंत, अपार, अमर्याद आहे.  परंतु शास्त्र जाणून ते आत्मसात करण्यासाठी मनुष्याचे आयुष्य मात्र अतिशय कमी आहे.  या अल्प आयुष्यामध्ये ज्ञानसाधना करीत असताना अनेक विघ्ने, संकटे व प्रतिबंध आहेत.  अशी परिस्थिति असताना साधकाला जर शास्त्रज्ञान प्राप्त करून शीघ्रातिशीघ्र ज्ञाननिष्ठा प्राप्त करावयाची असेल तर शास्त्रकार आदेश देतात – केने पश्य |  साधकाने केनोपनिषदाचे अध्ययन करावे.  या उपनिषदाच्या गूढार्थावर, तत्त्वार्थावर सतत चिंतन करून, निदिध्यासना करून उपनिषत् प्रतिपादित वेद्य जाणावे.  त्यामधील ज्ञान ग्रहण करून ज्ञानाची अनुभूति घ्यावी, कारण या उपनिषदामध्ये श्रुतीने शास्त्रनिर्णय अतिशय सुंदर पद्धतीने, सुलभ रीतीने घेऊन शास्त्राचे सार सांगितले आहे.  हे या उपनिषदाचे वैशिष्ठ्य आहे.  

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ –