सत्य,
अक्षर, निरतिशय असणाऱ्या आत्म्यापासून प्राण उत्पन्न झाला. तो प्राण कसा निर्माण झाला ? हे सांगण्यासाठी श्रुति येथे दृष्टान्त देत आहे.
जसे,
पुरुषापासून त्याची छाया म्हणजेच सावली उत्पन्न होते, तसेच आत्म्यामधून प्राण
निर्माण होतो. पुरुषाला
हात-पाय-डोके वगैरे अवयव असणारा पुरुष हा निमित्त होतो व त्यापासून नैमित्तिकी
छाया निर्माण होते. हे लोकप्रसिद्ध आहे. पुरुषाचा
सावयव देह हा सत्य असून त्यामधून त्याची अनृत-असत्य भासात्मक असणारी सावली निर्माण
होते. सावली ही पुरुषामध्ये समर्पित होते. म्हणजेच सावली ही पूर्णतः पुरुषावर अवलंबून
असते. जसा पुरुष हलतो तशी छाया हलते. छायेचे अस्तित्व सर्वस्वी पुरुषाच्या
अस्तित्वावर अवलंबून आहे.
त्याप्रमाणेच
आत्म्यामधून प्राणरूपी छाया निर्माण होते. आत्मा हा निमित्त असून प्राण हा नैमित्तिक आहे. म्हणून प्राण हा आत्म्यामध्येच समर्पित होतो.
आत्मा हा सत्य असून प्राण हा अनृत, भासात्मक
आहे. या सर्व अध्यासाला आत्मा हेच सत्य
अधिष्ठान आहे. आत्माच प्राण व अप्राण या
सर्वांना व्याप्त करतो.
ज्याप्रमाणे
पाण्यामधून तरंग-लाटा-बुडबुडे निर्माण होऊन पाण्यामुळेच त्यांना सत्ता प्राप्त
होते, ते पाण्यामध्येच अस्तित्वात असतात किंवा आपल्याला आरशामध्ये एखादी नागरी
दिसते त्या नगरीला आरशाचीच सत्ता असून आरशामध्येच ती अस्तित्वात असते. त्याप्रमाणेच, प्राण हा आत्म्यापासून निर्माण
होतो. प्राणाला स्वतःची स्वतंत्र सत्ता
नसून ती आत्म्याचीच सत्ता आहे. वस्तुतः
आत्मा हा स्वस्वरूपाच्या दृष्टीने, पारमार्थिक तत्त्वाच्या दृष्टीने प्राणरहित,
मनरहित आहे. मात्र उपाधीच्या दृष्टीने
पाहिले तर आत्म्यामधूनच प्राणाची उत्पत्ति होते. जसे देहामधून देहाची भासात्मक छाया उत्पन्न
होते, तसेच आत्म्यामधून अध्यस्त प्राण निर्माण होतो.
- "प्रश्नोपनिषत्
" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद
सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम
आवृत्ति, एप्रिल २०१२
- Reference: "Prashanopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1st Edition, April 2012
- Reference: "Prashanopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1st Edition, April 2012
-
हरी ॐ –
