तीन प्रमाण | Three Bases

प्रत्यक्षानुमानागमैः |  प्रत्यक्ष, अनुमान व आगम प्रमाण या तीन्हींचा संबंध यावा.  जीवन जगत असताना मनुष्याने या तीन्हीही प्रमाणांच्या साहाय्याने विचार करावा.  प्रत्यक्ष प्रमाण याचा अर्थच – मला जे दिसते ते सर्व विश्व सत्य आहे.  परंतु प्रत्यक्ष प्रमाणाबरोबरच अनुमान प्रमाण आवश्यक आहे, कारण पुष्कळ वेळेला व्यवहारात सुद्धा जे मला प्रत्यक्ष डोळ्यांना सत्य दिसते, ते वस्तुतः भासात्मक असते.  तो केवळ एक भास असतो.  

जसे आपण धावत्या गाडीत बसल्यावर आपल्याला रस्त्यावरची झाडे पळताना दिसतात व आपण स्थिर बसलो आहोत, असे वाटते, परंतु प्रत्यक्षात मात्र बरोबर याच्या उलट असते.  आपण गतिमान असून झाडे मात्र स्थिर असतात.  म्हणून केवळ प्रत्यक्ष प्रमाण हे ज्ञानाचे साधन होऊ शकत नाही.  तर त्यासाठी काही वेळेस अनुमान प्रमाण आवश्यक आहे.  जसे – यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र वन्हिः |  जेथे जेथे धूर आहे तेथे अग्नि हा असलाच पाहिजे.  येथे धुरावरून अग्नीचे अनुमान केले आहे.  अग्नि हा प्रत्यक्ष डोळ्यांना दिसला नाही तरी धुराच्या ठिकाणी अग्नि हा असतोच, हे अनुमान प्रमाण आहे.  

यानंतर तिसरे प्रमाण म्हणजे आगम प्रमाण होय.  आगम प्रमाण म्हणजे शब्द प्रमाण म्हणजेच वेद प्रमाण होय.  याप्रमाणे मनुष्याने प्रत्यक्ष-अनुमान-आगम या तीन प्रमाणांच्या साहाय्याने, निरपेक्ष बुद्धीने विचार करावा.  थोडक्यात आई-वडिल-आचार्य, वेदस्मृतिआचार्य व प्रत्यक्ष-अनुमान-आगम या तीन प्रकारच्या संबंधांच्यामधून मनुष्याची बुद्धि प्रगल्भ, शुद्ध होते.  

- "प्रश्नोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  एप्रिल २०१२ 
- Reference: "Prashanopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand  Saraswati, 1^st Edition, April 2012

- हरी ॐ –