इंद्रियांच्या मागची शक्ति – प्राण | Force Behind the Senses

कोणाच्या प्रेरणेने हे मन विषयांच्यापर्यंत धावते ?  कोणाच्या प्रेरणेने प्राण, वाचा, नेत्र, कान वगैरे इंद्रिये स्वव्यापारामध्ये प्रवृत्त होतात ?  यावर श्रुति उत्तर देते –

श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनो यत् |  वाचो ह वाचं स उ प्राणस्य प्राणः |  चक्षुषः चक्षुः |  (केन. उप. १-२)

कानाचा कान, मनाचे मन, वाचेची वाचा, प्राणाचा प्राण, नेत्राचा नेत्र जो आहे, तोच या सर्व इंद्रियांना प्रेरणा व स्फूर्ति देतो.  त्याच्याचमुळे ज्ञानेंद्रिये, कर्मेंद्रिये व अंतःकरणाचे सर्व व्यापार चालतात.  

ज्ञानेंद्रिये –    कर्ण               श्रवण (ऐकणे)

त्वचा              स्पर्शग्रहण (स्पर्श घेणे)

चक्षु               दर्शन (पाहणे)

जिव्हा             रसग्रहण (चव घेणे)

घ्राणेंद्रिय           गंधग्रहण (वास घेणे)

कर्मेंद्रिये -    वाक (वाचा)         बोलणे

पाणि (हात)         आदान-प्रदान करणे (देणे-घेणे)

पाद (पाय)          चालणे

पायु (गुदद्द्वार)      मलविसर्जन करणे

उपस्थ (प्रजनेन्द्रिय)  प्रजनन करणे

अंतःकरण -   मन               संकल्पविकल्प करणे

बुद्धि               निर्णय घेणे

चित्त              स्मरण करणे

अहंकार            अभिमान करणे

याप्रमाणे हे सर्व व्यापार प्राणाच्या अस्तित्वामुळेच चालतात.  प्रणामुळेच शरीराला सत्ता व पावित्र्य प्राप्त झालेले आहे.  जसे मंदिराच्या गाभाऱ्यात परमेश्वराच्या विग्रहाच्या स्थापनेनेच मंदिर पवित्र बनते.  म्हणूनच आपण त्यास “प्राणप्रतिष्ठा” असे म्हणतो.  प्राणप्रतिष्ठेशिवाय त्यास मांगल्य प्राप्त होत नाही.  

- "प्रश्नोपनिषत् " या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति,  एप्रिल २०१२ 
- Reference: "Prashanopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand  Saraswati, 1^st Edition, April 2012

- हरी ॐ –