प्राणायाम | What is Pranayam ?

प्राणस्य आयामः इति प्राणायामः |  प्राणायाम म्हणजे केवळ श्वासोच्छ्वास घेणे नव्हे, कारण ती नैसर्गिक, सहज असलेली क्रिया आहे.  त्यामध्ये कोणत्याही प्रकारची अंतरिक जाणीव किंवा सावधानता नसते.  त्यामुळे नैसर्गिक श्वासोच्छ्वास ही यंत्राप्रमाणे असलेली क्रिया आहे.  ज्यावेळी श्वास आणि उच्छ्वास या क्रिया अत्यंत जाणीवपूर्वक अंतरिक सावधानता ठेवून नियमित केल्या जातात, त्या क्रियेला प्राणायाम असे म्हणतात.  यामध्ये प्राण आणि अपान वायूंच्या गतीवर नियमन केले जाते.  

प्राक् गमनवान्  वायुः इति प्राणः |  जो वायु नाकामधून बाहेर फेकला जातो त्याला प्राण म्हणतात. प्राण म्हणजेच उच्छ्वास होय.  अधोगमनवान् वायुः इति अपानः |  तसेच नाकामधून जो आत जातो त्या वायूला अपान असे म्हणतात.  अपान म्हणजे श्वास.  

१. अपाने जुह्वति प्राणं – अपान वायूमध्ये प्राणवायु अर्पण केला जातो.  यामध्ये श्वास संथ गतीने विशिष्ट काळामध्ये जाणीवपूर्वक आत घेतला जातो.  मोकळ्या कुंभात पाणी भरल्यानंतर तो काठोकाठ भरतो त्याप्रमाणे वायु मोकळ्या छातीमध्ये पूर्ण भरतो.  म्हणून याला पूरक प्राणायाम म्हणतात.  

२. प्राणे अपानं जुह्वति – प्राणामध्ये अपान वायु अर्पण केला जातो. यामध्ये जाणीवपूर्वक सावधानतेने संथ गतीने श्वास बाहेर सोडला जातो.  याला रेचक प्राणायाम म्हणतात.  

३. कुंभक प्राणायाम – श्वास संथ गतीने घेतल्यानंतर काही विशिष्ट वेळेपर्यंत त्या वायूचा छातीमध्ये निरोध केला जातो.  या क्रियेला कुंभक प्राणायाम म्हणतात.  ज्यावेळी श्वास घेतल्यानंतर वायूचा छातीमध्ये निरोध केला जातो त्याला अंतर्कुंभक म्हणतात आणि श्वास सोडल्यानंतर वायूचा बाहेर निरोध केला जातो त्याला बहिर्कुंभक म्हणतात.  

कुंभक प्राणायामासाठी आहार, विहार यावर निरोध असणे आवश्यक आहे.  अनेक नियमांची जरुरी आहे.  तो श्रेष्ठ योग्यांच्या मार्गदर्शनाने करावा. सामान्य साधकाला हा मार्ग कठीण आहे.  म्हणून स्वतः करू नये.  

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –