विद्वान पुरुष आणि लोककल्याण | Wise Man and Social Service

जो स्वतःच संसारी, दुःखी आहे तो दुसऱ्यांना सुखाचा आणि आत्मशांतीचा मार्ग कसा दाखवू शकेल ?  अन्धेन नियमाना यथान्धाः |  या वचनाप्रमाणे एखाद्या अंधाने दुसऱ्या अंधांना मार्ग दाखविल्याप्रमाणे होईल.  तो स्वतः वाट चुकेल आणि अन्य सर्वांनाही संकटामध्ये पाडेल.  म्हणून अविद्वान पुरुषाने कधीही लोककल्याण करू नये.  प्रथम स्वतःची उन्नति करून उद्धार करावा, त्यानंतरच दुसऱ्याचा उद्धार करावा.  लोककल्याण करण्यापूर्वी त्याला नित्य काय व अनित्य काय याची स्पष्ट दृष्टि असणे आवश्यक आहे.

अशा विद्वान पुरुषाने लोककल्याण करताना महत्वाचे लक्षात ठेवले पाहिजे की, बहुतांशी लोक अज्ञानी, अविद्वान आहेत.  जे इंद्रियांना दिसते ते सर्व सत्य आहे असे मानणारे आहेत.  त्यामुळे त्यांच्यामध्ये अनेक प्रकारच्या कामना असून त्या पूर्ण करण्यासाठी ते कर्मामध्ये रममाण झालेले असतात.  विषयोपभोगामध्ये आसक्त झालेले असतात.  अशा लोकांना जर सांगितले की जे जे दिसते ते असत्य आहे, स्वप्नाप्रमाणे भासात्मक आहे तर त्यांची कर्म आणि कर्मफळामध्ये असलेली श्रद्धा आणि निष्ठा नाहीशी होईल.  तसेच सर्व विषय दुःखवर्धन करणारे असल्यामुळे विषयांच्यामध्ये न रमता आत्मस्वरूपावर लक्ष केंद्रित करावे, कारण आत्मा हाच सत्य असून निरतिशय आनंदस्वरूप आहे आणि अन्य सर्व नाशवान, क्षणभंगुर आहे.  याप्रकारे त्यांना उपदेश दिला तर त्यांची बुद्धि अपरिपक्व असल्यामुळे सत् आणि असत् चा, नित्यानित्याचा सूक्ष्म विवेक करण्यास अधिकारी नसते.  त्यामुळे त्यांच्या मनात गोंधळ निर्माण होवून कर्मामधील श्रद्धा डळमळीत झाल्यामुळे उत्कर्षाऐवजी त्यांची अधोगतीच होते.  म्हणून अज्ञानी, स्थूल बुद्धीच्या लोकांना एकदम पारमार्थिक तत्त्वाचा उपदेश देवू नये.

याउलट, सर्व मिथ्या आहे हे माहीत असले तरी ज्ञानी पुरुषाने अज्ञानी लोकांच्यासाठी उत्साहाने कर्म करावे.  उदा. नाटकामध्ये अनेक प्रकारचे वेष घेणारा नट सर्व नाटकच आहे असे समजून सुद्धा आपली भूमिका सर्वस्व पणाला लावून वठवितो.  क्षणात हसतो तर क्षणात रडतो.  तसेच सर्वांनाही हसवितो किंवा रडवितो.  परंतु तो मात्र अंतरंगामधून संपूर्ण अलिप्त असतो.  त्याप्रमाणे ज्ञानी पुरुषाने सुद्धा कर्मासक्त लोकांच्याबरोबर राहाताना तितक्याच उत्साहाने कार्मानुष्ठान करावे.

- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति,  डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad Bhagavad Geeta" by Param Poojya Swami Swaroopanand  Saraswati, 3rd Edition, December 2002

- हरी ॐ –