ज्ञान – आत्मादिपदार्थानाम् अवबोधः इति
ज्ञानम् | आत्मा
आणि अनात्मा या दोघांचे यथार्थ स्वरूप जाणणे म्हणजेच ज्ञान होय. सारासार विवेकबुद्धीने मनुष्य विश्वामध्ये सत्य
काय ? आणि असत्य काय ? शाश्वत काय ? आणि अशाश्वत काय ? याचा शोध घ्यायला लागतो. त्यावेळी त्याला समजते की, जे जे निर्माण झालेले
आहेत ते सर्व विषय, स्थावर-जंगम, विश्व, देह वगैरे सर्वच नाशवान आहे. अनित्य आहे. याही पुढे विचार करायला लागतो त्यावेळी दिसते
की, शरीर, इंद्रिय, प्राण, मन, बुद्धि, चित्त, अहंकार, हे सर्व विकारवान असून त्या सर्वांच्या मागे असलेले अधिष्ठान हेच
चिरंतन, शाश्वत नित्य आहे. तेच अंतिम सत्य
आहे. सत् आणि असत् हे समजणे म्हणजे पूर्ण ज्ञान नाही. तर
सर्व असत् पदार्थांचा त्याग करून फक्त सद्वस्तूचाच आश्रय घेतला पाहिजे आणि सद्वस्तूमध्येच निष्ठा प्राप्त करणे, हे खरे ज्ञान होय.
परंतु पुष्कळ वेळेला आपण पाहातो की, सत्य
आणि असत्य जरी समजले तरी स्वार्थ, लोभ, कामना वगैरेंनी प्रेरित झाल्यामुळे मनुष्य
जीवन जगताना सतत तडजोड करतो. तो सत्याचा
त्याग करतो आणि स्वार्थाचा आश्रय घेऊन अधर्माचे अनुसरण करतो. म्हणून सत्य आणि असत्य समजणे म्हणजे खरे
ज्ञान नसून असत्याचा त्याग करून सत्यामध्ये दृढ निष्ठा प्राप्त करणे म्हणजेच खरे
ज्ञान होय. या ज्ञानामुळे जीव-जगत-ईश्वर
यामध्ये अज्ञानाने निर्माण केलेला कल्पित भेद तसेच द्वैत भाव संपूर्ण निरास होतो आणि अद्वैताची अनुभूति येते.
असंमोहः – विपरीत भावनानुदयः इति असंमोह
| मनुष्यामध्ये
“अहं कर्ता”, “अहं भोक्ता”, “अहं सुखी”, “अहं दुःखी”, “अहं मर्त्य”, “अहं देहः” या
सर्व विपरीत भावना आहेत. या अज्ञानामधून
निर्माण होतात. ज्यावेळी साधक
स्वस्वरूपामध्ये निष्ठा प्राप्त करतो त्यावेळी निश्चयात्मक ज्ञानाने विपरीत भावना
निरास होते. ती ज्ञानाची संशय-विपर्ययरहित
अवस्था म्हणजेच असंमोह होय. त्यानंतर
पुन्हा त्याला मोह निर्माण होत नाही. श्रुति
म्हणते -
यस्मिन्सर्वाणि भूतान्यात्मैवाभूद्विजानतः |
तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः || (ईश.
उप. ७)
ज्या स्वरूपामध्ये सर्व भूतमात्रे आत्मस्वरूपच
होतात, अशा ज्ञानाने जो सर्वांच्यामध्ये एकत्व पाहातो त्याला कोणता मोह आणि कोणता
शोक आहे ? म्हणजेच तो शोकमोहरहित होतो. तीच असंमोहाची अवस्था आहे.
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param
Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
