बुद्धिः अन्तःकरणस्य सूक्ष्माद्यर्थावबोधनसामर्थ्यं
तद्वन्तं बुद्धिमान् इति हि वदन्ति | बुद्धि
म्हणजे – सूक्ष्म, सूक्ष्मतर आणि सूक्ष्मतम विषयांचा अर्थ म्हणजे ज्ञान घेण्याची
अंतःकरणाची शक्ति होय. यामुळे सारासार विचार करण्याची शक्ति बुद्धीला
मिळते. बुद्धीमध्ये सतत ज्ञानजिज्ञासा
असल्यामुळे इंद्रियगोचर असलेल्या विषयांच्या किंवा अनुभवांच्या मागे काय आहे ? हे जाणून घेण्याची जिज्ञासा असते. शोधामध्ये केवळ विषयांचा विचार नसून त्याचे कारण
शोधण्याची जिज्ञासा असते.
प्रत्येक कार्याला कारण हे असतेच. परंतु प्रत्येक कारण हे स्वतःच कार्य असल्यामुळे
त्यालाही कारण असतेच. या नियमाने प्रत्येक
करणाच्या मागे मागे जाण्यासाठी बुद्धि सतत कारणमीमांसा करीतच राहाते. यामुळे क्रमाक्रमाने प्रत्येक कार्याचे कारण
आणि कारणाचे कारण विचार करीत असताना वस्तु सूक्ष्म, सूक्ष्मतर आणि सूक्ष्मतम
व्हावयाला लागते आणि बुद्धीही त्याप्रमाणे अधिक सूक्ष्म, सूक्ष्मतर आणि सूक्ष्मतम व्हावयाला
लागते. सूक्ष्मतर वस्तूंचे आकलन होऊन
ज्ञान होते. याप्रमाणे विषय कितीही
सूक्ष्म असो किंवा सूक्ष्माहूनी अत्यंत सूक्ष्म असणारे प्रत्यगात्मस्वरूप असो, ते
जाणण्याचे बुद्धि हेच साधन आहे.
श्रुति म्हणते –
मनसा एव अनुद्रष्टव्यम् | (बृह. उप. ४-४-१९)
दृश्यते त्वग्रयाबुद्ध्या सूक्ष्मया
सूक्ष्मदर्शिभिः | (कठ. उप. १-३-१२)
इंद्रिय, मन, बुद्धि यांच्याही अतीत असणारे
तत्त्व मनानेच जाणता येते. म्हणून अत्यंत शुद्ध आणि एकाग्र बुद्धीने
सूक्ष्मदर्शी लोक ते तत्त्व
जाणतात.
सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम्
| (गीता अ. ६-२१)
आत्यंतिक, निर्विषयक, निरतिशय असलेले
अतींद्रिय आत्मसुख सूक्ष्म, शुद्ध, एकाग्र बुद्धीनेच ग्रहण होते. थोडक्यात बुद्धीला अशी एक अत्यंत
दुर्लभ शक्ति आहे की, जिच्या साहाय्याने सर्व विश्वाचे तर ज्ञान होतेच, परंतु
सूक्ष्माहून अत्यंत सूक्ष्म असलेले तत्त्वही जाणता येते. अशी
ज्याला बुद्धि आहे, त्या पुरुषालाच शास्त्रकार बुद्धिमान असे म्हणतात.
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param
Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
