मन विषयांच्याकडे का जाते ? याचा विचार केला पाहिजे. नाहीतर केवळ इच्छाशक्तीने मनाला आवर घालण्याचा
प्रयत्न केला तरी ते मन निवृत्त होणार नाही. उदा. सर्वसाधारणपणे लहान मुलांना अभ्यासापेक्षा
खेळण्यामध्ये अधिक आनंद वाटतो. अशा मुलाला
आई-वडिलांनी सांगितले की, बाबा रे खेळ बंद करून अभ्यास कर. तर तो मुलगा हो म्हणेल सुद्धा ! परंतु हातातील खेळ मात्र सोडणार नाही. अशा वेळी त्याला जर बळजबरीने, त्याच्या इच्छेविरुद्ध
अभ्यासाला बसविले तर तो अभ्यासाला बसेल, परंतु त्याचे मन त्यामध्ये कधीही एकाग्र
होणार नाही. खेळामध्येच त्याला गोडी आहे. म्हणून अभ्यासापेक्षा खेळ अधिक महत्त्वाचा
वाटतो.
ज्या गोष्टीची आवड नसते तेथे मन कधीच एकाग्र
होत नाही. रमत नाही. हा सर्वांचाच अनुभव आहे. त्याचप्रमाणे योगसाधनेमध्ये आम्ही
आमचे मन सर्व विषयांच्यापासून निवृत्त करून आत्मस्वरूपामध्ये मनाची उपशमा करण्याचा
अभ्यास करतो परंतु या मनाला विषयांचे महत्त्व असेल, विषयांच्यामध्ये रस असून आसक्ति
असेल तर असे मन एकदम आत्मस्वरूपामध्ये कसे स्थिर होईल ? कधीच शक्य नाही. इतकेच नव्हे तर विवेकाने मनाला विषयांचा
फोलपणा समजला, विषयदोषदर्शनाने खरे स्वरूप आणि सर्व मर्यादा समजल्या तरीही हे मन
इच्छा नसताना सुद्धा विषयांच्याकडे धाव घेते. विषयांचेच चिंतन करते. असे मन कितीही प्रयत्न केले तरी निवृत्त होत
नाही. असे का ?
योगाभ्यास करताना जरी मनामध्ये विषय उपभोगण्याची
इच्छा नसली तरीही मन विषयांच्याकडे धावत असेल तर त्याचे कारण १) वरवर विषय नकोसे
वाटत असतील तरी अजून मनाला विषयांचे महत्त्व असले पाहिजे. २) अनेक वर्षांच्या लागलेल्या सवयीमुळे
मन पुन्हा पुन्हा विषयाकडे धावते. ३) मन
विरक्त असेल तरीही आतापर्यंत संग्रहीत केलेल्या सूक्ष्म विषयांच्या
संस्कारांच्या प्रभावामुळे मन विषयाभिमुख होते. ४) सुप्त विषयभोगवासानेमुळे पुन्हा
पुन्हा विषयांचे संकल्प निर्माण होऊन मन विषयांचे चिंतन करते. ५) याचा अर्थ अजून संपूर्ण वैराग्य प्राप्त
झालेले नाही. विषयांचा रस – म्हणजेच आसक्ति
सूक्ष्म रूपाने अंतःकरणामध्ये आहे.
- "श्रीमद् भगवद्गीता" या परमपूज्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, तृतीय आवृत्ति, डिसेंबर २००२
- Reference: "Shreemad
Bhagavad Geeta" by Param
Poojya Swami Swaroopanand Saraswati, 3rd
Edition, December 2002
- हरी ॐ–
