आत्मस्वरूप दाखविता येत नाही | “Showing” Self-Knowledge

 

अध्यात्ममार्गामध्ये आल्यानंतर शिष्याच्या गुरूंच्याकडून खूप अपेक्षा असतात.  गुरुंच्याकडे आल्याबरोबर गुरूंनी काहीतरी चमत्कार करावा.  अनेक साधकही आश्रमामध्ये येतात.  गुरूंच्यासमोर बसतात व विचारतात, “हे गुरो !  आत्म्याचे दर्शन घडवून द्या. काहीतरी करा.  देव कोठे आहे, दाखवा”.  काही साधकांना तर फोनवरून आत्मज्ञान हवे असते.  काहींना इंटरनेटवरून हवे असते.  या कलियुगात साधकांचे सुद्धा विविध प्रकार आहेत.  साधकांच्या अशा प्रश्नांना उत्तरेच नाहीत, कारण श्रुति येथे सांगते – न तत्र चक्षुः गच्छति...|

 

आपण व्यवहाराप्रमाणे अध्यात्माचे फळ दृश्य रूपात पाहण्याचा, अनुभवण्याचा प्रयत्न करतो.  वर्षानुवर्षे आत्मसाक्षात्काराची वाट पाहतो.  दुर्दैवाने बहिरंगाने काहीही मिळत नाही.  त्यावेळी मात्र साधक निराश, भकास होतो.  आपल्या नैराश्याचे खापर शास्त्रावर, गुरुंच्यावर फोडतो.  या मार्गापासून च्युत होतो.  याचे कारण एकच आणि ते म्हणजे साधकाने आत्मस्वरूपाविषयी केलेल्या चुकीच्या कल्पना !

 

म्हणुनच येथे श्रुति स्पष्टपणे सांगते की, ‘यथैतदनुशिष्यात् |’  श्रुतीच्या या विधानाचा येथे विशेष अर्थ आहे.  “आत्मस्वरूपामध्ये चक्षुरादि इंद्रिये व मन पोहोचू शकत नसल्यामुळे शिष्याला आत्मस्वरूपाचे ज्ञान कसे द्यावे, हे आम्ही जाणत नाही.  त्याला कसे शिकवावे ?  हे आम्हाला समजत नाही.”  असे येथे गुरूंचे विधान आहे.

 

यावरून समजते की, येथे गुरु कोणत्याही प्रकारे शिष्याला घटादि दृश्य पदार्थाप्रमाणे किंवा सुखदुःखादि अनुभवांच्याप्रमाणे आत्म्याचे ज्ञान देण्यास तयार नाहीत.  याचे कारण आत्मा हा ज्ञानाचा दृश्य, इंद्रियगोचर, ज्ञेय विषय कदापि होऊ शकत नाही.  असा गुरूंचा, श्रुतीचा, शास्त्राचा ठाम निर्णय आहे.  त्यामुळे आत्म्याला कोणत्याही घटादिवत् किंवा विश्वामधील एखाद्या दृश्य विषयाप्रमाणे जाणण्याचा प्रयत्न करू नये, हेच श्रुतीने येथे सूचित केलेले आहे.

 

 

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ–