ज्ञान होण्याची प्रक्रिया | Process of Obtaining Knowledge

जेव्हा ‘घट’ हा एखादा विषय इंद्रियांच्या कक्षेमध्ये येऊन इंद्रियगोचर होतो, म्हणजेच जेव्हा घट डोळ्यासमोर येतो, तेव्हा डोळ्यांच्या माध्यमामधून मनाची वृत्ति घटापर्यंत जाते व घटाला अंतर्बाह्य व्याप्त करून घटाकार होते.  त्यावेळी ‘घट’ हा विषय व ‘वृत्ति’ यांचे तादात्म्य होते.  यालाच ‘वृत्तिव्याप्ति’ असे म्हटले जाते.  यानंतर या घटाकार वृत्तीला पाहणारा ‘द्रष्टा’ किंवा जाणणारा जो ज्ञाता आहे, त्या ज्ञात्याकडून जेव्हा घटाकर वृत्ति जाणली जाते, तेव्हाच ज्ञात्याला ‘हा घट आहे’ असे निश्चयात्मक, निर्णयात्मक ज्ञान होते.  यालाच ‘फलव्याप्ति’ असे म्हणतात.

याप्रमाणे कोणत्याही ज्ञानामध्ये द्रष्टा-दृश्य-दर्शन, ज्ञाता-ज्ञेय-ज्ञान किंवा प्रमाता-प्रमेय-प्रमाण याप्रमाणे तीन घटक असून त्रिपुटीचा व्यवहार असतो.  यालाच आलोचन-संकल्प-अध्यवसाय असे शब्द वापरले आहेत.  ‘आलोचन’ म्हणजेच मन प्रथम विचार किंवा निरीक्षण करते.  त्यानंतर मनामध्ये ‘संकल्प’ निर्माण होतो.  संकल्पानंतरच अंतःकरणामध्ये निर्णयात्मक वृत्ति निर्माण होते.

याप्रकारे इंद्रिय-मनाच्या सर्व व्यापारामागे असणारा प्रेरक या व्यापाराच्या अनुमानाने जाणला जातो.  याचे कारण इंद्रिये वगैरेदि हा सर्व जड असणारा संघात चेतनशील भासत असेल तर त्याच्यामागे कोणतातरी चेतनशील प्रेरक हा आहेच आणि तो प्रेरक संघातापासून भिन्न असतो.  तोच श्रोत्र वगैरेदि इंद्रियांच्या पाहणे, ऐकणे, बोलणे वगैरे सर्व व्यापारांचा प्रेरक असून तो या सर्वांच्यापासून अत्यंत भिन्न, विलक्षण स्वरूपाचा असतो.  

- "केनोपनिषत्" या परमपूज्य स्वामी स्थितप्रज्ञानंद सरस्वती लिखित पुस्तकामधून, प्रथम आवृत्ति, मे २०१३
- Reference: "Kenopanishad" by Param Poojya Swami Sthitapradnyanand Saraswati, 1^st Edition, May 2013

- हरी ॐ –